ĐÁM CƯỚI CHUỘT

Nguồn gốc và ý nghĩa trong tranh dân gian Đông Hồ

“Đám cưới chuột” là một trong những bức tranh dân gian Đông Hồ nổi tiếng, có lịch sử khoảng 500 năm​. Đây vốn là tranh khắc gỗ in trên giấy điệp (giấy dó quét bột vỏ sò) được sáng tạo ở làng Đông Hồ (Bắc Ninh), thường treo vào dịp Tết như một lời chúc và lời nhắn gửi hài hước về cuộc sống. Bức tranh mang nội dung vừa hài hước vừa châm biếm sâu xa​: người nghệ nhân dân gian đã nhân hóa đàn chuột tổ chức đám cưới, một tình huống trông khôi hài nhưng ẩn chứa thông điệp trào phúng rõ rệt. Điểm châm biếm nằm ở chỗ chú rể chuột muốn đón dâu lại phải mang chim, mang cá đến cống nạp cho mèo​ – một lễ vật hối lộ để đám cưới được yên ổn.

Về ý nghĩa, con mèo trong tranh tượng trưng cho tầng lớp thống trị, quan lại chuyên bóc lột trong xã hội phong kiến xưa, còn những chú chuột đại diện cho người dân thấp cổ bé họng, nông dân chất phác, lam lũ​. Không cần lời chú thích nào, ai nhìn tranh cũng hiểu ẩn ý rằng loài chuột ranh mãnh nhưng nhỏ bé phải luồn cúi lo lót cho loài mèo – kẻ thù không đội trời chung – vốn tham của hối lộ​​. Bằng ngôn ngữ ẩn dụ đó, “Đám cưới chuột” phê phán sâu sắc xã hội phong kiến bất công, thối nát đã đè nén, nhũng nhiễu dân lành​. Bức tranh là tiếng cười hóm hỉnh mà cay độc của dân gian đối với tệ tham ô, hối lộ: cảnh đám cưới vui vẻ nhưng chứa đựng lời tố cáo việc “chuột” phải đút lót “mèo” để được yên thân.

Bên cạnh tính châm biếm, tác phẩm còn phản ánh tâm lý và triết lý sống của người Việt. Người xưa gửi gắm vào đó tinh thần “dĩ hòa vi quý” và quan niệm cộng sinh trong xã hội: để chung sống hòa bình thì các bên đều phải nhượng bộ và cùng có lợi. Họ hàng nhà chuột hiểu rằng sự yên ổn của mình gắn liền với việc mèo no đủ, nên đành “mừng mà làm” – vui vẻ dâng lễ vật hối lộ để đổi lấy bình yên​. Bức tranh thể hiện quan niệm rằng chuột và mèo tuy đối địch nhưng cũng là hai mắt xích của một hệ tự nhiên, sự tồn tại của loài này ảnh hưởng đến loài kia. Ẩn sau câu chuyện mèo – chuột là triết lý về sự cộng sinh của những mặt đối lập: đôi bên thỏa hiệp thì “hòa bình chung sống là điều hạnh phúc nhất”​. Như vậy, “Đám cưới chuột” vừa lên án thói đời tiêu cực, vừa gửi gắm ước vọng về cuộc sống hài hòa, ổn định trong văn hóa làng quê Việt Nam.

Phân tích bố cục, hình tượng và màu sắc

Bố cục bức “Đám cưới chuột” được tổ chức chặt chẽ với hai phần nội dung chính liên hoàn trong cùng một tranh​. Tổng thể có 12 con chuột và 1 con mèo cùng xuất hiện, chia thành hai cảnh trên dưới​. Phần phía trên mô tả cảnh họ hàng nhà chuột dâng lễ vật cho quan mèo, làm tiền đề cho phần phía dưới là đám rước dâu chuột diễn ra suôn sẻ sau khi đã lo lót xong​. Bố cục này giống như một câu chuyện có mở đầu và kết thúc: phía trên là chuột mang lễ vật và phía dưới là chuột rước dâu. Cách sắp xếp theo tuyến tính hình chữ U nằm ngang tạo thành vòng tròn khép kín, nối tiếp tự nhiên từ cảnh cống lễ đến cảnh đón dâu, gợi cảm giác tuần hoàn êm ả và trật tự​. Chính bố cục hoàn chỉnh đó đã góp phần thể hiện tư tưởng của bức tranh – một xã hội trật tự được duy trì (dù phải dùng đến hối lộ) để lễ cưới diễn ra trọn vẹn.

Ở cảnh trên, con mèo được vẽ to lớn, oai vệ, ngồi chễm chệ ở góc phía tay phải, đưa chân trước ra để nhận lễ vật​. Đối diện nó là bốn chú chuột đi thành hàng, kính cẩn dâng lễ. Chú chuột đi đầu hai tay nâng cao một con chim (có lẽ chim sẻ), lưng cong khom xuống, đuôi rụt lại thể hiện dáng vẻ sợ sệt trước oai quyền của mèo​. Ngay sau là chú chuột thứ hai xách một con cá chép to, mắt liếc nhìn con mèo với vẻ khép nép đầy lo lắng​. Phía sau nữa, hai chú chuột thổi kèn (một kèn nhỏ và một kèn lớn) tạo nhạc đệm cho lễ dâng quà​. Dù thổi kèn chúc mừng, hai chú chuột này vẫn trong tư thế phòng bị, sẵn sàng co giò “vọt” chạy nếu mèo trở mặt​. Toàn bộ cảnh cống lễ này vẽ nên hình ảnh nhà chuột thấp cổ bé họng đang nín thở lấy lòng kẻ thống trị. Biểu cảm của các nhân vật rất sinh động: lũ chuột thì khúm núm, cẩn trọng nhưng cũng phảng phất niềm vui vô thức của kẻ được tham gia việc hỷ​; còn mèo thì giữ vẻ mặt nghiêm nghị, dò xét nhưng rõ ràng rất hài lòng khi thấy lễ vật và được tôn trọng trong ngày vui của đôi trẻ​

Cảnh phía dưới mô tả đoàn rước dâu chuột long trọng và nhộn nhịp, với đầy đủ nghi thức lễ cưới truyền thống. Dẫn đầu đám rước là chú rể chuột – một chú chuột đực được vinh danh trạng nguyên. Chú rể đội mũ cánh chuồn của ông nghè, mình mặc áo thụng xanh, chân đi hia cưỡi trên lưng ngựa hồng​. Điệu bộ chú quay đầu nhìn lại đoàn sau với vẻ mặt vênh vang, tự đắc vì vừa đỗ đạt vinh quy lại lấy được cô vợ đẹp​. Ngay sau chú rể là một chú chuột đen cầm lọng tía che cho chú rể, dáng vẻ rất nghiêm trang; kế đó là một chú chuột khoang nửa đen nửa trắng cầm biển đỏ đề hai chữ “nghinh hôn” (biển rước dâu)​. Chú cầm biển có nét mặt tinh nghịch, vừa đi vừa quay đầu lại ngó về kiệu cô dâu như trêu chọc​. Tiếp theo, bốn chú chuột khiêng kiệu cưới: hai chú phía trước nhìn thẳng tiến bước, còn hai chú sau vừa gánh kiệu vừa ngoái đầu nhìn về sau​. Chi tiết này vừa tạo cảm giác đoàn rước kéo dài, vừa hài hước gợi ý rằng mấy chú hậu cần đang đề phòng xem “ông mèo có đuổi theo sau không”​. Trên kiệu cô dâu chuột ngồi e ấp, đầu vấn khăn, mặc áo gấm màu xanh (hoặc áo nâu gụ tùy bản) thêu hoa văn​. Gương mặt cô dâu thể hiện rõ vẻ tự hào mãn nguyện nhìn về chú rể cưỡi ngựa phía trước​. Tất cả các nhân vật chuột trong đám rước, dù thường ngày “tinh nhanh, láu lỉnh” bao nhiêu, thì trong khoảnh khắc hỷ sự này đều toát lên vẻ rạng rỡ, trang trọng, đúng mực​. Không khí đoàn rước tưng bừng mà nền nếp, giống như những đám cưới làng quê xưa được tổ chức thiêng liêng, đầy đủ nghi lễ truyền thống.

Về màu sắc, “Đám cưới chuột” mang gam màu rực rỡ, tươi tắn đặc trưng của dòng tranh Đông Hồ. Ba màu chủ đạo thường thấy là đỏ, vàng, xanh lá/xanh lam​, kết hợp cùng những mảng đen làm khung nét và điểm nhấn. Chẳng hạn, trong một phiên bản, nền đường là màu son đỏ nhạt, điểm những bụi cỏ xanh non​; trang phục chú rể màu xanh lam ánh gấm, áo cô dâu màu nâu gụ trầm, lọng che màu tím; tấm biển rước dâu màu đỏ tươi, ngựa cưới màu hồng cam, v.v. Tông màu trên tranh rất hòa hợp, vừa tương phản rực rỡ vừa có sự trang nhã, cân đối giữa các mảng đậm nhạt. Những màu tự nhiên được chế từ khoáng vật và lá cây tạo nên sắc thái tươi trong, bền màu nổi bật trên giấy điệp trắng ngà (đúng như câu thơ “Tranh Đông Hồ gà lợn nét tươi trong / Màu dân tộc sáng bừng trên giấy điệp”​). Bức tranh vì thế tưng bừng về màu sắc, hài hòa về nhân vật​, vừa thể hiện không khí hạnh phúc của lễ cưới, vừa giữ được nét linh thiêng, sang trọng của phong tục truyền thống​. Về không gian tạo hình, tranh dân gian không sử dụng phối cảnh xa gần ba chiều mà thể hiện mọi thứ trên một mặt phẳng hai chiều. Nghệ nhân Đông Hồ đã áp dụng lối bố cục “thấu thị tẩu mã” – tức nhìn theo lưng ngựa, các hình ảnh dàn trải kế tiếp nhau một cách mạch lạc​. Nhờ đó, toàn bộ câu chuyện từ cống lễ đến rước dâu đều được đưa lên mặt tranh một cách rõ ràng, dễ hiểu, không bỏ sót chi tiết nào. Mặc dù không vẽ bóng đổ hay viễn cận, tranh vẫn gợi được cảm giác về trình tự không gian và thời gian: các nhân vật to nhỏ khác nhau theo vai vế (mèo lớn, chuột nhỏ), hướng nhìn và cử chỉ tạo nên nhịp điệu. Bố cục hai tầng với đường diễu hành uốn chữ U khiến mắt người xem đi theo vòng tròn khép kín, tạo nên cảm nhận trọn vẹn, viên mãn về câu chuyện​.

Tóm lại, bố cục chặt chẽ, hình tượng sinh động và màu sắc rực rỡ đã làm nên sức hấp dẫn đặc biệt của “Đám cưới chuột”. Bức tranh vừa đậm chất trào phúng (qua cảnh chuột cống lễ mèo) lại vừa thắm đượm niềm vui dân gian (qua cảnh rước dâu linh đình). Sự đan xen giữa niềm vui và nỗi lo, giữa hài hước và châm biếm khiến tác phẩm trở thành một câu chuyện bằng hình đầy ý nghĩa về cuộc đời và xã hội xưa.

Kỹ thuật tranh sơn mài khắc và hiệu ứng thị giác

Phiên bản “Đám cưới chuột” được thể hiện bằng chất liệu sơn mài khắc là sự kết hợp độc đáo giữa di sản tranh dân gian và kỹ thuật hội họa sơn mài truyền thống. Tranh sơn mài là một loại hình mỹ thuật được phát triển ở Việt Nam từ đầu thế kỷ 20, kế thừa kỹ thuật sơn ta thủ công có từ hàng ngàn năm trước​. Chất liệu chính là nhựa sơn ta (lấy từ cây sơn ở Phú Thọ) trộn với các loại màu khoáng, kết hợp thêm các chất liệu quý như vàng, bạc, vỏ trai, vỏ trứng… để tạo thành từng lớp màu lấp lánh trên nền vóc gỗ​. Quá trình làm tranh sơn mài rất công phu: người họa sĩ vẽ hoặc gắn họa tiết trên tấm vóc, sau đó phủ nhiều lớp sơn (sơn then đen, sơn cánh gián nâu trong, sơn màu…) chồng lên nhau, rồi mài phẳng bằng tay cho đến khi lộ ra hình ảnh theo ý muốn​. Những lớp ẩn hiện chồng xếp tạo nên hiệu ứng màu sắc sâu lắng, huyền ảo đặc trưng. Thao tác mài được ví như vẽ ngược – đòi hỏi sự tinh tế và kinh nghiệm cao độ, vì mỗi lần mài là một lần khám phá bất ngờ: có khi những màu sắc và đường nét tình cờ hiện ra đẹp ngoài mong đợi, người nghệ nhân phải nhanh nhạy dừng lại đúng lúc để lưu giữ hiệu quả quý giá đó​. Bề mặt tranh sau khi đánh bóng có độ phẳng mịn như gương ở chỗ cần, hoặc cố ý tạo độ xù xì, nổi vân ở chỗ khác – tất cả nhằm đạt được chiều sâu thị giác và sự bền vững cho tác phẩm. Chính vì độ bền màu và hiệu ứng thẩm mỹ độc đáo, sơn mài được coi là chất liệu hiện đại lý tưởng để tái hiện những hình tượng dân gian lâu đời.

Kỹ thuật sơn mài khắc là một biến thể sáng tạo, trong đó người nghệ sĩ chạm khắc trực tiếp lên các lớp sơn. Kỹ thuật này có liên hệ với nghệ thuật khắc sơn cổ điển châu Á (từng được biết đến với tên Coromandel ở Trung Quốc và Ấn Độ)​. Cụ thể, sau khi chuẩn bị xong nền vóc và có bản vẽ phác, họa sĩ sẽ khắc chìm các đường nét và mảng hình theo thiết kế xuống lớp sơn đã khô trên mặt vóc. Những nét khắc này tạo thành hình âm bản, thường để lộ màu nền đen của sơn then làm đường viền tự nhiên cho hình vẽ​. Kế đó, các mảng khắc được tô màu sơn mới hoặc đắp các chất liệu khác để làm đầy hình ảnh. Trong kỹ thuật Coromandel truyền thống, nghệ nhân thường chỉ khắc các mảng hình có viền, rồi dùng sơn màu hoặc sơn dầu tô trực tiếp vào phần âm bản, sau đó đánh bóng toàn bộ bề mặt​. Tuy nhiên, với tranh sơn mài khắc hiện đại, quy trình còn cầu kỳ hơn: sau khi khắc sâu hình họa lên vóc, người ta có thể phủ nhiều lớp sơn lót màu (ví dụ sơn lót trắng, sơn lót màu) xuống các rãnh khắc, rồi lại mài phẳng, rồi lại phủ lớp màu khác, nhiều lần như vậy​. Cuối cùng, phủ một lớp sơn cánh gián trong suốt lên toàn bộ, rồi mài hoàn thiện để các lớp màu dưới lộ ra một cách hài hòa, ẩn hiện tinh tế​. Nhờ cách làm cầu kỳ này, màu sắc trên tranh sơn mài khắc trở nên lung linh huyền ảo trên toàn bộ bề mặt​. Mỗi mảng màu, mỗi chi tiết đều có độ lóe sáng và chiều sâu riêng khi nhìn ở các góc độ ánh sáng khác nhau. Chẳng hạn, khi ngắm bức “Đám cưới chuột” sơn mài khắc ngoài đời thực, ở góc nhìn trực diện có thể thấy vẻ đẹp thâm trầm, sâu lắng của một bản hòa tấu sắc màu, còn khi thay đổi góc nhìn thì màu sắc lại chuyển biến lóng lánh dưới ánh sáng, vô cùng sống động​.

So với tranh Đông Hồ in trên giấy dó, phiên bản sơn mài khắc mang đến những trải nghiệm thị giác và xúc giác mới lạ. Tranh dân gian truyền thống được in phẳng bằng khuôn gỗ, màu sắc giới hạn trong vài gam cơ bản, trên chất liệu giấy mộc mạc nên thường có nét đơn sơ, mộc mạc. Ngược lại, tranh sơn mài khắc là một tác phẩm độc bản được thực hiện hoàn toàn thủ công, không thể nhân bản hàng loạt. Bề mặt sơn mài bóng loáng và bền vững, khác hẳn chất liệu giấy dễ hỏng. Màu sắc trong sơn mài không chỉ tươi sáng mà còn có độ sâu và độ chuyển khi thay đổi ánh sáng, tạo cảm giác hình ảnh như sống động hơn. Chẳng hạn, những hình tượng quen thuộc như đàn lợn, đàn chuột khi thể hiện bằng sơn mài đều trở nên lóng lánh, óng ánh đầy cuốn hút​. Các chi tiết hoa văn, đường nét của tranh dân gian khi đưa lên sơn mài cũng sắc sảo và có hồn hơn nhờ kỹ thuật khắc tinh xảo​. Họa sĩ nhấn mạnh chi tiết bằng cách khắc sâu hơn hoặc khảm thêm vỏ trai, vàng bạc vào chỗ cần thiết, tạo điểm nhấn lấp lánh mà tranh giấy không có. Đồng thời, kích thước tranh sơn mài thường lớn hơn tranh dân gian khổ nhỏ, cho phép người xem thưởng thức rõ từng chi tiết. Mặc dù khác biệt về chất liệu, phiên bản sơn mài khắc vẫn giữ nguyên bố cục, hình tượng và tinh thần của tranh Đông Hồ gốc – đó là yếu tố quan trọng giúp tác phẩm vừa gần gũi quen thuộc, vừa mới mẻ độc đáo. Có thể nói, chất liệu sơn mài đã thổi một luồng sinh khí mới vào “Đám cưới chuột”, làm nâng tầm vẻ đẹp truyền thống bằng hiệu ứng thị giác hiện đại.

Nhận định tổng thể về sự sáng tạo và thông điệp tác phẩm

Việc tái hiện “Đám cưới chuột” bằng kỹ thuật sơn mài khắc là một thử nghiệm sáng tạo thành công trong việc “khoác áo mới” cho tranh dân gian​. Người nghệ sĩ đương đại đã kế thừa di sản cha ông để lại và chuyển hóa nó trên chất liệu mới, đem đến cho người xem góc nhìn vừa quen vừa lạ về một tác phẩm kinh điển​. Vẫn là những đường nét, hình ảnh chuột – mèo dí dỏm đó, nhưng nhờ sơn mài, bức tranh như bước ra khỏi khuôn khổ đơn thuần của dòng tranh làng quê để hòa vào không gian mỹ thuật hiện đại. Tác phẩm sơn mài khắc “Đám cưới chuột” thu hút mạnh mẽ công chúng, đặc biệt là thế hệ trẻ, bởi sự kết hợp giữa nội dung dân gian gần gũi và hình thức nghệ thuật mới mẻ​. Đây cũng là nỗ lực đáng quý nhằm bảo tồn và phát huy những giá trị truyền thống trong đời sống đương đại​ Về khía cạnh nghệ thuật, bức tranh đã kết nối hài hòa truyền thống và hiện đại. Chất liệu sơn mài – tuy hiện đại – thực ra cũng là một di sản thủ công của dân tộc, nay được phát triển lên tầm mỹ thuật cao cấp. Khi dùng sơn mài để thể hiện đề tài dân gian, tác giả đã tạo ra sự hòa quyện giữa ngôn ngữ tạo hình cổ điển và kỹ thuật mới, làm tôn lên nét đẹp vốn có của tranh Đông Hồ ở một chiều kích khác. Người xem có thể cảm nhận rõ hồn cốt dân tộc trong từng hình ảnh chuột, mèo ngộ nghĩnh, đồng thời trầm trồ trước hiệu ứng màu sắc, chất liệu đầy sáng tạo. Sự giao thoa giữa truyền thống và đương đại này cho thấy sức sống dẻo dai của văn hóa dân gian: khi được đặt trong ngữ cảnh mới, nó vẫn tỏa sáng và thích ứng một cách tự nhiên. Các giá trị thẩm mỹ và thông điệp của bức tranh xưa nhờ đó tiếp tục được lan tỏa, thậm chí mạnh mẽ hơn trong bối cảnh nghệ thuật ngày nay​.Thông điệp của “Đám cưới chuột” tỏ ra bền vững với thời gian và còn nguyên tính thời sự trong xã hội hiện đại. Ngẫm lại, câu chuyện hối lộ mèo của nhà chuột chính là lời nhắc nhở về vấn nạn tham nhũng, xin-cho vốn “đã có từ ngày xửa ngày xưa” và vẫn tồn tại đến ngày nay​. Bức tranh đem đến một góc nhìn lịch sử: tệ nạn nhũng nhiễu quan trường không phải sản phẩm riêng của thời hiện đại, mà đã là “lệ làng” lâu đời​. Điều này vừa mang tính an ủi (vì ông cha ta cũng từng đau đầu vì tham nhũng), vừa là lời cảnh tỉnh thế hệ nay phải cố gắng loại bỏ những thói hư tật xấu kéo dài ấy. Trong bối cảnh hiện đại, hình ảnh chuột – mèo vẫn mang tính biểu tượng sâu sắc: nó nhắc nhở người cầm quyền về trách nhiệm liêm chính, nhắc người dân về bài học đối nhân xử thế “mềm nắn rắn buông” trong xã hội. Đồng thời, tranh cũng gửi gắm thông điệp tích cực về khát vọng công lý và hòa bình. Dù phải thỏa hiệp, người xưa vẫn hướng tới một cuộc sống yên ổn, “mọi người đều được no đủ, hưởng niềm vui”​. Ngày nay, thông điệp đó càng có ý nghĩa khi chúng ta xây dựng một xã hội văn minh: hãy sống cho phải đạo, biết chia sẻ nhường nhịn để cùng nhau hạnh phúc.

Tổng thể, “Đám cưới chuột” phiên bản sơn mài khắc là một tác phẩm hội họa giàu giá trị từ nội dung đến hình thức. Nó cho thấy sự sáng tạo của nghệ sĩ đương đại trong việc làm mới di sản dân gian, đồng thời minh chứng rằng những giá trị truyền thống có thể trường tồn khi được đặt vào ngữ cảnh phù hợp. Bức tranh vừa mang đậm bản sắc văn hóa Việt thời xưa, vừa có sức sống trong không gian nghệ thuật hiện đại, tạo nên cầu nối thẩm mỹ giữa các thế hệ. Với vẻ đẹp rực rỡ và ý nghĩa sâu cay, tác phẩm đã vượt khỏi phạm vi một bức tranh dân gian bình dị để trở thành một thông điệp nghệ thuật vượt thời gian, tiếp tục gợi mở suy ngẫm cho người xem về mối tương quan giữa quyền lực và dân đen, giữa quá khứ và hiện tại, và về khát vọng muôn đời của con người hướng tới hạnh phúc, công bằng.