“ĐÀN LỢN ÂM DƯƠNG” trên chất liệu sơn mài khắc

Giới thiệu: “Đàn lợn âm dương” là một trong những tác phẩm tiêu biểu của dòng tranh dân gian Đông Hồ, mô tả cảnh lợn mẹ và đàn lợn con quây quần bên nhau. Phiên bản được thực hiện bằng chất liệu sơn mài khắc đem đến cho hình tượng dân gian này một sức sống mới, với nền sơn son thếp vàng lộng lẫy và đường nét khắc nổi rõ ràng. Tranh có gam màu chủ đạo là đỏ son, xanh lá, đen và vàng – những sắc màu rực rỡ thường thấy trong tranh Tết Đông Hồ truyền thống​. Hình ảnh lợn mẹ béo tròn làm trung tâm, xung quanh là năm chú lợn con đang bú mẹ, nô đùa và trên mình mỗi con lợn đều điểm xuyết những vòng xoáy âm–dương độc đáo. Bài viết này sẽ phân tích toàn diện tác phẩm ở các khía cạnh bố cục, kỹ thuật sơn mài, chi tiết tạo hình và biểu tượng, ý nghĩa văn hóa – triết lý, cũng như giá trị nghệ thuật và sưu tập của bức tranh.

Bố cục – Tổ chức hình ảnh

Bức “Đàn lợn âm dương” có bố cục chặt chẽ và hài hòa. Hình ảnh lợn mẹ được đặt ở trung tâm, thân hình to lớn nằm ngang chiếm phần chính diện của tranh, đóng vai trò như trục chính gắn kết các thành phần khác. Chung quanh lợn mẹ là năm chú lợn con được bố trí khéo léo, tạo thành một nhóm hình chữ nhật cân đối trong không gian tranh​. Mặc dù các con lợn con sắp xếp đông đúc kề cận nhau, tổng thể bố cục vẫn thoáng và cân đối: các hình ảnh được kết hợp nhịp nhàng, tạo nên một khung hình vuông vức mà không hề cứng nhắc, toát lên cảm giác quây quần ấm áp​.

Đặc biệt, cách sắp xếp đàn lợn rất sinh động: mỗi chú lợn con một dáng vẻ riêng, hướng về lợn mẹ ở trung tâm. Có con đang trèo lên lưng mẹ, có con rúc vào bụng mẹ, con khác thì chụm đầu vào một mầm lá khoai phía trước để ăn​. Sự đa dạng này khiến bố cục bức tranh tuy tĩnh tại mà vẫn tràn đầy sinh khí, giống như một khoảnh khắc đời thường tự nhiên được bắt gặp. Các đường nét cong mềm uốn lượn theo thân hình tròn trĩnh của lợn mẹ và lợn con, tạo nên nhịp điệu thị giác uyển chuyển khắp bức tranh. Những đường cong lớn (theo thân lợn mẹ) kết hợp với các vòng tròn nhỏ (họa tiết xoáy âm dương) lặp lại nhịp nhàng, vừa giúp liên kết các hình tượng, vừa nhấn mạnh tính ổn định và viên mãn của cảnh mẹ con sum vầy. Hậu cảnh vàng son phẳng lặng làm nổi bật các hình khối chính, đồng thời tạo sự tương phản màu sắc mạnh với các mảng màu đen, đỏ, xanh của đàn lợn, góp phần làm bố cục thêm hài hòa về thị giác.

Nhìn chung, bố cục tác phẩm được tổ chức một cách cân bằng và có chủ ý. Lợn mẹ ở vị trí trung tâm, chiếm phần lớn diện tích, thu hút ngay sự chú ý và nhấn mạnh vai trò nuôi dưỡng. Xung quanh, các lợn con phân bố đều các phía, tạo thế đối xứng tương đối quanh mẹ, biểu hiện cho sự quây quần đông đúc. Nhóm hình ảnh đàn lợn cùng nhau tạo thành một mảng hình gần như vuông, chắc chắn ở giữa tranh​. Tuy bố cục cô đọng trong khoảng không gian ấy, cảm giác tổng thể vẫn rất mềm mại và tự nhiên, nhờ những đường cong liên tục và hành động hồn nhiên của các con vật. Chính sự kết hợp giữa kết cấu chặt chẽ và động thái sinh động làm nên sức hấp dẫn thị giác của tranh, vừa cân đối – hài hòa vừa gần gũi, thân thương.

Kỹ thuật sơn mài khắc

Phiên bản “Đàn lợn âm dương” này được sáng tác trên chất liệu sơn mài khắc, tức là kết hợp nghệ thuật sơn mài truyền thống với kỹ thuật khắc chạm. Sơn mài là loại hình hội họa cao cấp của Việt Nam, sử dụng chất liệu sơn ta (nhựa cây sơn) nhiều lớp, mài phẳng và đánh bóng, thường kết hợp với các vật liệu quý như son đỏ, sơn then (sơn đen), sơn cánh gián (màu nâu), vàng quỳ và bạc. Còn kỹ thuật khắc ở đây lấy cảm hứng từ cách khắc ván in tranh dân gian (khắc gỗ) – tức khắc âm và khắc dương để tạo hình. Khắc âm là khắc lõm vào bề mặt, còn khắc dương là khắc xung quanh để hình nổi lên. Trong tranh sơn mài khắc, nghệ nhân đã vận dụng cả hai: những nét chạm khắc tinh xảo, chỗ thì nổi hẳn lên bề mặt tranh, chỗ lại lõm xuống, tạo nên hiệu ứng hình ảnh nổi – chìm rất độc đáo. Nhờ đó, các đường nét chính (như viền thân lợn, vòng xoáy âm dương) trở nên nổi bật rõ ràng về mặt vật lý, ta có thể cảm nhận được bằng xúc giác, trong khi các mảng màu nền thì phẳng mịn ở phía dưới.

Quy trình thực hiện tranh sơn mài khắc rất công phu và đòi hỏi kỹ thuật cao. Trước tiên, họa sĩ phải chuẩn bị một tấm vóc (bề mặt gỗ đã phủ nhiều lớp sơn làm nền) được thếp một lớp vàng quỳ nền rực rỡ. Sau đó, hình ảnh đàn lợn được phác họa và khắc trực tiếp lên vóc sơn đó bằng dao khắc chuyên dụng. Mỗi nét khắc lõm xuống sẽ trở thành một nét nét đen (sơn then) hoặc màu sẫm sau khi lên màu, tương tự như những nét in đen của tranh Đông Hồ trên giấy​. Tiếp theo, người nghệ nhân sử dụng các loại sơn mài màu đen truyền thống (sơn then) và nâu cánh gián để phủ lên bề mặt đã khắc, cũng như điểm những màu đỏ son, xanh lá vào các chi tiết cần thiết, trên nền vóc đã dát vàng hoặc bạc​. Mỗi màu sơn được phủ thành một lớp riêng, sau đó lại phải chờ khô, mài phẳng và đánh bóng trước khi phủ lớp kế tiếp. Quá trình sơn – mài – khắc – thếp này lặp đi lặp lại qua rất nhiều công đoạn (khoảng 15-20 bước tất cả) và có thể kéo dài 2-3 tháng mới hoàn thiện xong một tác phẩm​. Kết quả thu được là bức tranh sơn mài có các đường nét khắc sắc sảo, sâu và tinh tế, bề mặt tranh được đánh bóng kỹ lưỡng tạo độ óng ánh, làm tăng vẻ đẹp sang trọng, hiện đại cho đề tài dân gian​.

Với kỹ thuật sơn mài khắc, tác phẩm “Đàn lợn âm dương” vừa giữ được hồn cốt dân gian, vừa khoác lên mình diện mạo cao cấp của mỹ thuật hiện đại. Những hình ảnh gốc mộc mạc (vốn in trên giấy) nay hiện lên sắc nét trên chất liệu sơn mài, có chiều sâu nhờ các lớp màu và lá vàng lấp lánh bên dưới bề mặt sơn trong. Sự kết hợp này được đánh giá là sáng tạo và độc đáo, dung hòa hai phương pháp làm tranh lâu đời của người Việt​: một bên là tranh Đông Hồ truyền thống với hình in đơn giản, bên kia là kỹ nghệ sơn mài cầu kỳ. Sơn mài cung cấp bề mặt óng ả bền vững, còn kỹ thuật khắc giúp tạo hình chi tiết theo đúng tinh thần tranh dân gian​. Như họa sĩ Lương Minh Hoa từng nhận xét: “Khắc tạo ra hình nét, còn sơn mài đem lại lớp áo cuốn hút. Tôi kết hợp sơn mài và khắc để chất liệu sơn mài khắc thể hiện được mọi điều mình muốn”​. Thật vậy, từng đường nét trong tranh được tạo hình bằng cách khắc tay tỉ mỉ rồi tô sơn, giúp nhấn mạnh nét khắc họa đặc trưng của tranh dân gian (đơn giản mà rõ ràng), đồng thời lớp sơn mài nhiều tầng đem đến chiều sâu và độ bền màu vượt trội. Tác phẩm vì thế vừa mang giá trị truyền thống, vừa có giá trị thẩm mỹ hiện đại, như một cầu nối giữa quá khứ và hiện tại trong nghệ thuật tạo hình.

Chi tiết tạo hình và biểu tượng thị giác

Về tạo hình, tranh “Đàn lợn âm dương” sử dụng ngôn ngữ tạo hình đơn giản, cô đọng mà giàu biểu cảm. Hình ảnh con lợn mẹ được khắc họa với thân hình béo tròn, đầy đặn, lưng cong võng xuống, bụng xệ thấp – những đặc điểm điển hình của giống lợn ỉ Việt Nam​. Đầu lợn mẹ tương đối lớn, mõm ngắn và hơi mỉm cười, cặp mắt nhỏ một mí tạo vẻ hiền lành, phúc hậu. Dáng vẻ con lợn mẹ đang nằm thư thái, bốn chân khuỵu xuống tự nhiên, toát lên sự an nhàn và hiền hòa của loài vật này. Bao quanh lợn mẹ là đàn lợn con được vẽ thu nhỏ lại nhưng vẫn bụ bẫm không kém: chú nào cũng tròn trịa, chân ngắn, tai mỏng và bụng căng tròn. Mỗi lợn con một tư thế tinh nghịch: con thì nằm bú mẹ, con thì chạy nhảy, con đứng chổng mông trèo lên lưng mẹ, con lại nằm sát bụng mẹ, v.v. Những cử chỉ này được khắc họa chỉ bằng vài đường nét uốn lượn cơ bản nhưng rất sống động và dễ thương, lột tả được bản tính ham ăn chóng lớn và sự nhộn nhịp của đàn con bên mẹ​.

Nổi bật nhất trên thân hình các con lợn là những họa tiết vòng xoáy tròn âm–dương ở mạng sườn (hai vòng xoáy lớn trên mình lợn mẹ và các vòng xoắn nhỏ trên mình mỗi lợn con). Họa tiết này vừa là yếu tố trang trí đặc trưng, vừa mang ý nghĩa biểu tượng sâu sắc. Về mặt thị giác, những vòng tròn xoáy ốc xanh – trắng – đỏ lồng vào nhau tạo điểm nhấn trên mảng màu phẳng của da lợn, khiến hình ảnh con lợn không bị đơn điệu mà trở nên sinh động, giàu nhịp điệu. Các vòng xoáy được vẽ cân đối và đối xứng trên thân lợn mẹ (thường hai bên mình lợn mỗi bên một vòng tròn âm dương), tạo cảm giác hài hòa. Đối với người xem tranh, họa tiết này gợi liên tưởng ngay đến biểu tượng Thái Cực (âm dương) trong triết lý phương Đông. Thật vậy, ai cũng có thể nhận ra những xoáy tròn trên mình lợn chính là biểu hiện của sự vận động không ngừng và chuyển hóa lẫn nhau giữa hai thái cực Âm và Dương​. Về tạo hình, chỉ bằng một hình xoắn đơn giản, nghệ nhân đã khéo léo đưa triết lý lưỡng nghi – âm dương vào trong tranh: vòng tròn âm dương như đang quay, tượng trưng cho sự cân bằng và hòa hợp của các lực lượng đối lập trong vũ trụ. Hai vòng tròn âm dương trên thân lợn mẹ đứng cạnh nhau, cùng với các vòng nhỏ trên lợn con, càng nhấn mạnh ý niệm về sự sinh sôi nảy nở liên tục – mỗi vòng xoáy như một mầm sống đang vận hành.

Bên cạnh hình tượng chính là đàn lợn, tranh còn có một số chi tiết phụ mang tính biểu tượng thú vị. Phía trước lợn mẹ thường vẽ hình một chậu thức ăn hoặc khóm lá khoai (lá ráy) màu xanh mà lợn mẹ và vài chú lợn con đang hướng mũi vào​. Chi tiết lá khoai môn (lá ráy) xuất hiện gợi lên khung cảnh chăn nuôi dân dã: lợn đang ăn lá khoai – một loại thức ăn quen thuộc ở thôn quê. Hình ảnh này biểu thị cho nguồn lương thực dồi dào, sự no đủ về vật chất. Đồng thời nó cũng cân bằng bố cục và màu sắc: màu xanh lá cây của lá bổ sung cho các mảng đỏ và vàng, làm phong phú bảng màu tranh. Màu sắc tổng thể của bức tranh rất tươi sáng: màu đỏ son trang trí tai, mõm lợn và đường viền; màu xanh lá cho họa tiết xoáy và lá cây; màu đen (sơn then) làm nét viền và điểm nhấn ngũ quan; tất cả nổi bật trên nền vàng kim lấp lánh. Sự kết hợp màu sắc này không chỉ hấp dẫn mắt nhìn mà còn mang ý nghĩa tượng trưng: trong văn hóa Á Đông, màu vàng, đỏ tượng trưng cho may mắn, phú quý, màu xanh tượng trưng cho sinh sôi nảy nở, và màu đen tạo chiều sâu, sự ổn định. Như vậy, ngay cả ngôn ngữ màu sắc của tranh cũng hài hòa với thông điệp phồn vinh mà hình tượng đàn lợn chuyển tải​.

Tổng thể, chi tiết tạo hình của “Đàn lợn âm dương” rất nhất quán với mỹ cảm dân gian: đơn giản mà cô đọng, trang trí mà vẫn chân thực. Hình tượng lợn được chắt lọc và điển hình hóa: chỉ những nét tiêu biểu nhất (béo tốt, hiền lành) được giữ lại​. Chính nhờ vậy, bức tranh tạo ấn tượng mạnh bằng những hình ảnh ngộ nghĩnh, gần gũi nhưng ẩn chứa nhiều tầng ý nghĩa. Mỗi nét vẽ, từ cái xoáy âm dương đến ánh mắt cười hiền của lợn mẹ, đều đóng góp vào nội dung biểu đạt. Người xem có thể cảm nhận ngay sự ấm cúng, sung túc qua hình ảnh đàn lợn quây quần, và đồng thời suy ngẫm về sự hài hòa âm dương qua biểu tượng vòng xoáy. Đây chính là thành công của nghệ thuật tạo hình dân gian: tối giản hình thức nhưng tối đa hàm ý biểu tượng.

Ý nghĩa văn hóa – triết lý dân gian

Hình tượng “đàn lợn âm dương” trong tranh Đông Hồ chứa đựng những ý nghĩa văn hóa sâu sắc và phản ánh triết lý dân gian của người Việt, đặc biệt là tín ngưỡng phồn thực (thờ sinh sôi nảy nở). Trước hết, hình ảnh đàn lợn đông đúc tự nó đã là một biểu trưng cho sự sinh sôi nảy nở và ấm no sung túc. Từ xa xưa, trong xã hội nông nghiệp Việt Nam, con lợn được xem là tài sản quý và gần gũi, tượng trưng cho của cải và sự thịnh vượng của gia đình nông dân​. Ông bà ta có câu “Giàu nuôi chó, khó nuôi heo” – nuôi được lợn nghĩa là có của ăn của để, cuộc sống dư dả. Lợn lại là loài “hay ăn chóng lớn”, sinh sản nhanh, mỗi lứa đẻ nhiều con, nên càng trở thành biểu tượng của sự phát triển và phồn thực mạnh mẽ​. Do vậy, hình ảnh lợn mẹ béo tốt bên đàn con đàn cháu đầy đàn gửi gắm ước vọng của người nông dân về một cuộc sống sung túc, đông vui hòa thuận, hạnh phúc, con cháu đầy đàn​. Bức tranh chính là lời cầu chúc cho một năm mới no đủ, gia đình đông con nhiều cháu, làm ăn phát đạt – những mong ước hết sức căn bản và thiết tha trong văn hóa Việt.

Không chỉ dừng ở ước vọng vật chất, “Đàn lợn âm dương” còn hàm chứa triết lý âm dương – cốt lõi của tư tưởng phương Đông – dưới dạng biểu tượng thị giác. Như đã phân tích, những vòng xoáy âm dương trên mình lợn mẹ và lợn con giải thích lý do dẫn tới sự sinh sôi, tăng trưởng của muôn loài​. Theo thuyết Âm – Dương (mà người Việt cổ còn gọi là thuyết nòng nọc), vũ trụ khởi nguyên từ trạng thái hỗn mang, rồi sinh ra hai yếu tố đối lập quyện vào nhau (Thái Cực), sau đó tách thành Lưỡng Nghi (Âm và Dương) phân biệt. Hai thái cực này tương tác không ngừng, chuyển hóa lẫn nhau, và chính sự cân bằng đối lập đó đã tạo ra muôn vàn sinh linh, vạn vật trong vũ trụ. Áp vào bức tranh, ta thấy lợn mẹ (âm tính, đất) cùng lợn bố hàm ẩn (dương tính, trời) hòa hợp tượng trưng qua vòng tròn âm dương, sinh ra đàn con đông đúc. Thông điệp sâu xa ở đây là sự hòa hợp âm dương sẽ đem lại sinh sôi nảy nở và thịnh vượng. Tranh dân gian mượn hình ảnh đàn lợn để nhắc nhở con người phải thuận theo quy luật âm dương cân bằng ấy thì cuộc sống mới an bình, suôn sẻ. Rõ ràng, “Đàn lợn âm dương” không chỉ là bức tranh chúc phúc đơn thuần, mà còn chứa đựng một triết lý nhân sinh về sự hài hòa giữa các mặt đối lập trong tự nhiên và xã hội.

Về mặt phong tục, tranh lợn Đông Hồ gắn liền với Tết Nguyên Đán – dịp lễ cổ truyền quan trọng nhất. Tranh Đông Hồ xưa nay vốn được người dân mua về treo mỗi dịp Tết đến xuân về như một biểu tượng may mắn trong nhà​. Trong đó, “lợn đàn” (lợn âm dương) là một trong những bức tranh Tết bán chạy và được ưa chuộng nhất bởi ý nghĩa tốt lành mà nó mang lại​. Dù giàu hay nghèo, người ta cũng cố gắng sắm một bức tranh con lợn hoặc con gà treo lên để cầu mong năm mới no ấm, sum vầy​. Treo tranh lợn ngày Tết, dân gian tin rằng phúc lộc, thịnh vượng sẽ đến với gia đình trong năm mới. Bức “Đàn lợn âm dương” với hình ảnh mẹ con đề huề lại càng được ưa chuộng, vì nó biểu hiện điềm lành đủ đầy về con người lẫn của cải. Đó là lý do vì sao từ bao đời nay, bức tranh này xuất hiện thường xuyên trong không gian ngày Tết của người Việt, trở thành một phần của ký ức văn hóa cộng đồng. Thậm chí, hình ảnh ông lợn bà lợn Đông Hồ còn đi vào thơ ca – ví dụ nổi tiếng là thi phẩm “Bên kia sông Đuống” của Hoàng Cầm, trong đó có câu nhắc đến tranh lợn Đông Hồ như một biểu tượng văn hóa quê hương.

Mặt khác, tín ngưỡng phồn thực của người Việt – tức sự thờ phụng sinh thực khí và đề cao việc duy trì nòi giống – cũng được thể hiện tinh tế qua bức tranh này. Khác với một số nền văn hóa thể hiện phồn thực bằng hình tượng trực tiếp (nam nữ giao phối, sinh thực khí…), người Việt truyền thống thường gửi gắm thông điệp phồn thực qua biểu tượng và ẩn dụ. Trong “Đàn lợn âm dương”, đàn lợn con đông đúc chính là ẩn dụ cho con đàn cháu đống, vòng xoáy âm dương là ẩn dụ cho giao hòa âm dương. Tất cả đều toát lên ước nguyện mạnh mẽ về sự sinh sôi nảy nở – không chỉ cho gia súc đầy chuồng, mùa màng bội thu, mà còn cho gia đình nhiều con nhiều cháu, dòng tộc phát triển. Đây là quan niệm phồn thực rất đặc trưng của cư dân nông nghiệp lúa nước, coi trọng sự tiếp nối và tăng trưởng của sự sống. Bức tranh lợn âm dương treo ngày Tết vì thế vừa mang ý nghĩa cầu chúc nông nghiệp sung túc (lợn gà đầy chuồng, thóc lúa đầy kho), vừa mang ý nghĩa cầu chúc gia đạo thịnh vượng (con đàn cháu đống, vợ chồng hòa hợp).

Ngoài ra, trong quan niệm dân gian và phong thủy Á Đông, con lợn còn tượng trưng cho sự an nhàn, tài lộc. Tuổi Hợi (tuổi con lợn) được xem là hưởng phúc, “nằm đợi mà ăn”​, hàm ý về một cuộc sống thong dong, không thiếu thốn. Do vậy, nhiều người tin rằng treo tranh lợn Đông Hồ không chỉ đem lại may mắn mà còn thu hút tài lộc cho gia chủ​. Thậm chí, có quan niệm phong thủy khuyên rằng nếu trong nhà có trẻ nhỏ biếng ăn, gầy yếu thì treo một bức tranh lợn âm dương ở phòng ăn sẽ giúp bé ăn ngon miệng hơn​ – dĩ nhiên đây là niềm tin dân gian mang tính tượng trưng, nhưng nó cho thấy hình tượng chú lợn mập mạp được liên kết với sự đủ đầy, khỏe mạnh trong tiềm thức văn hóa. Tựu trung, “Đàn lợn âm dương” là một tác phẩm kết tinh triết lý sống lạc quan, trọng sự hòa hợp và sinh sôi của người Việt. Nó phản ánh khát vọng ngàn đời: có của ăn của để, gia đình sum vầy, vạn vật cân bằng – những giá trị cốt lõi làm nên bản sắc văn hóa dân gian Việt Nam.

Giá trị nghệ thuật và giá trị sưu tập

“Đàn lợn âm dương” không chỉ là một bức tranh Tết dân gian bình dị, mà dưới hình thức sơn mài khắc cao cấp, nó còn đạt tới tầm vóc của một tác phẩm nghệ thuật thực thụ, có giá trị cao về thẩm mỹ và sưu tập. Về giá trị nghệ thuật, tác phẩm này hội tụ nhiều yếu tố đặc sắc: bố cục chặt chẽ mà sinh động, tạo hình giản dị mà giàu ý nghĩa biểu tượng, màu sắc rực rỡ mà hài hòa. Đây là minh chứng cho sức sống của mỹ thuật dân gian Việt Nam – những hình tượng mộc mạc nhưng ẩn chứa chiều sâu văn hóa. Khi được chuyển thể sang chất liệu sơn mài, giá trị nghệ thuật của tranh càng được nâng lên một tầm mới. Chất liệu sơn mài với độ bền hàng trăm năm, màu sắc lộng lẫy và bề mặt óng ánh khiến bức tranh trở thành đồ mỹ nghệ cao cấp, trường tồn với thời gian. Người xem không chỉ thưởng thức nội dung ý nghĩa của tranh, mà còn bị chinh phục bởi vẻ đẹp sang trọng, tinh xảo của kỹ thuật sơn mài khắc​. Có thể nói, tác phẩm là sự kết hợp hài hòa giữa hồn dân gian và xác nghệ thuật hiện đại, vừa thỏa mãn trí tuệ (về nội dung văn hóa), vừa thỏa mãn thị giác (về hình thức thẩm mỹ).

Về giá trị sưu tập, tranh Đông Hồ sơn mài khắc nói chung và bức “Đàn lợn âm dương” nói riêng hiện nay được giới am hiểu đánh giá rất cao. Trước hết, bởi tính độc bản và quý hiếm: mỗi tác phẩm sơn mài khắc đều được thực hiện thủ công qua hàng chục công đoạn, không thể sản xuất hàng loạt như tranh in giấy. Do đó, mỗi bức tranh là một phiên bản duy nhất hoặc chỉ có rất ít bản, mang dấu ấn riêng của người nghệ nhân. Thêm nữa, nguyên vật liệu sử dụng (sơn ta nhiều lớp, vàng bạc thật, màu sắc tự nhiên) đều đắt giá và khó thực hiện, khiến cho giá trị kinh tế của tác phẩm cao. Nhưng trên hết, người sưu tập trân trọng những tác phẩm này vì chúng lưu giữ và tôn vinh di sản văn hóa dân gian bằng ngôn ngữ tạo hình hiện đại. Trong thời kỳ mà tranh dân gian trên giấy dó có nguy cơ mai một dần, việc các họa sĩ đương đại phục hồi và làm mới đề tài Đông Hồ trên chất liệu sơn mài là một cách bảo tồn sáng tạo. Chính những tác phẩm như “Đàn lợn âm dương” sơn mài khắc đã góp phần gìn giữ hồn cốt tranh Đông Hồ trong đời sống hôm nay, đồng thời nâng tầm giá trị của nó lên không gian mỹ thuật cao cấp​. Các cuộc triển lãm gần đây (như triển lãm “Con đường” năm 2022 tại Hà Nội) trưng bày hàng loạt tranh dân gian trên sơn mài khắc đã thu hút sự chú ý đặc biệt của công chúng và giới sưu tập, cho thấy sức hấp dẫn của dòng tranh này​. Nhiều chuyên gia mỹ thuật nhận định rằng tranh sơn mài khắc với đề tài dân gian vừa giữ được hồn xưa, vừa phù hợp với thẩm mỹ đương đại, nên có tiềm năng lớn để trở thành dòng sản phẩm văn hóa đặc sắc, được người chơi tranh trong và ngoài nước tìm kiếm​.

Để thấy rõ hơn giá trị sưu tập của phiên bản sơn mài khắc, có thể so sánh với tranh Đông Hồ truyền thống trên giấy dó ở vài khía cạnh sau:

Chất liệu & Độ bền: Tranh Đông Hồ truyền thống được in trên giấy điệp – loại giấy dó quét bột vỏ sò óng ánh​. Chất giấy mỏng manh, dù có phủ thêm lớp keo bảo vệ thì tranh giấy vẫn tương đối dễ hỏng theo thời gian (nhất là trong môi trường nóng ẩm). Ngược lại, tranh sơn mài khắc được làm trên vóc gỗ phủ sơn ta nhiều lớp, bề mặt sơn đã được mài nhẵn và phủ bóng nên cực kỳ bền vững, chống chịu tốt với thời gian và khí hậu. Màu sắc tranh giấy Đông Hồ là màu tự nhiên (than lá tre, đất đỏ, hoa hoè…) in lên giấy, độ bền màu khoảng vài chục năm​; trong khi màu tranh sơn mài được gắn chặt trong các lớp nhựa sơn đã khô cứng, bền màu hàng thế kỷ. Vì thế, về lâu dài, một bức sơn mài khắc có thể lưu truyền cho nhiều thế hệ sau như một tác phẩm nghệ thuật thực thụ.

Kỹ thuật thể hiện: Tranh Đông Hồ trên giấy là tranh in khắc gỗ, mỗi màu in dùng một bản khắc riêng, nghệ nhân quét màu lên ván rồi đóng in thủ công trên giấy​. Quá trình này cho phép làm nhiều bản in giống nhau, phục vụ nhu cầu dân gian rộng rãi, nhưng mỗi bản in thường không có chữ ký hay dấu ấn cá nhân của nghệ sĩ (vì là sản phẩm làng nghề tập thể). Trái lại, phiên bản sơn mài khắc là tranh vẽ thủ công độc lập: người nghệ sĩ trực tiếp phác thảo, khắc, tô màu trên một tấm vóc duy nhất, đầu tư toàn bộ tâm huyết vào tác phẩm đó. Do vậy, tranh sơn mài khắc mang tính sáng tạo cá nhân rõ nét hơn, mỗi bức có thể có những biến tấu tinh tế riêng (về màu sắc, chi tiết) và thường được ký tên nghệ sĩ, làm tăng giá trị sưu tập. Kỹ thuật khắc tay trên sơn mài cho phép tạo ra những đường nét tinh vi và sắc sảo hơn so với nét in gỗ truyền thống, đồng thời người nghệ sĩ có thể kiểm soát độ sâu nông của nét khắc để tạo hiệu ứng nổi – chìm theo ý đồ nghệ thuật.

Màu sắc & Hiệu ứng thị giác: Tranh giấy Đông Hồ có bảng màu phẳng, tươi tắn nhưng đơn giản – thường chỉ 3-4 màu cơ bản (đen, đỏ, vàng, xanh lá cây) được in tách mảng rõ rệt. Bề mặt giấy điệp ánh kim nhẹ giúp tranh bắt sáng một cách dịu mắt và mộc mạc. Ngược lại, tranh sơn mài khắc có màu sắc phong phú và biến ảo hơn nhờ các lớp sơn trong, sơn đục xen kẽ; màu sắc có chiều sâu, có độ chuyển ánh khi ngắm dưới các góc ánh sáng khác nhau. Đặc biệt, nền vàng quỳ hay bạc trong tranh sơn mài tạo hiệu ứng lấp lánh sang trọng mà tranh giấy không có được. Nếu như vẻ đẹp của tranh Đông Hồ truyền thống nằm ở sự mộc mạc, giản dị, thì vẻ đẹp tranh sơn mài khắc lại ở sự cầu kỳ, tinh xảo – mỗi loại có nét cuốn hút riêng đối với người thưởng thức.

Giá trị văn hóa & sưu tầm: Tranh Đông Hồ truyền thống là di sản văn hóa phi vật thể quý báu – hiện đang được lập hồ sơ đệ trình UNESCO công nhận​ – nên các bản in xưa cũ, nhất là bản in cổ hoặc ván khắc cổ, rất có giá trị lưu giữ trong bảo tàng. Tuy nhiên, các bản in mới ngày nay bán tại làng Đông Hồ chủ yếu phục vụ du lịch, giá thành bình dân, giá trị sưu tập không cao trừ phi đó là bản in giới hạn hoặc có chữ ký nghệ nhân. Trái lại, tranh sơn mài khắc do tính độc bản và công phu nên thường được định giá cao, hướng đến giới sưu tập hoặc trang trí cao cấp. Mỗi bức tranh sơn mài dân gian đều có câu chuyện văn hóa đằng sau và là cầu nối giữa nghệ thuật dân gian với người thưởng thức đương đại, nên nó mang giá trị kép: vừa là tác phẩm mỹ thuật trang trí sang trọng, vừa là hiện vật văn hóa gợi nhớ truyền thống. Sưu tập những tác phẩm như “Đàn lợn âm dương” sơn mài khắc không chỉ đơn thuần là sở hữu một bức tranh đẹp, mà còn là lưu giữ một phần hồn xưa trong một hình hài mới – điều này tạo sức hấp dẫn đặc biệt với những ai đam mê cả nghệ thuật và văn hóa dân tộc.

Tóm lại, “Đàn lợn âm dương” trên chất liệu sơn mài khắc là một tác phẩm vừa giàu giá trị nghệ thuật vừa sâu sắc về giá trị văn hóa. Nó kế thừa trọn vẹn tinh hoa của tranh dân gian Đông Hồ – từ bố cục, tạo hình cho đến ý nghĩa biểu tượng – đồng thời nâng tầm những giá trị ấy thông qua kỹ thuật và chất liệu hiện đại. Bức tranh không chỉ làm đẹp cho không gian trưng bày bằng hình ảnh đàn lợn sum vầy ngộ nghĩnh, màu sắc rực rỡ mà còn chuyên chở thông điệp phồn vinh, hạnh phúc, cân bằng của cha ông gửi gắm. Đối với người yêu nghệ thuật truyền thống và các nhà sưu tập, tác phẩm này hấp dẫn ở chỗ nó vừa thỏa mãn nhãn quan thẩm mỹ hiện đại, vừa gợi nhắc những giá trị văn hóa nguồn cội. Có thể nói, “Đàn lợn âm dương” sơn mài khắc là minh chứng tiêu biểu cho sự giao thoa thành công giữa nghệ thuật dân gian và chất liệu sơn mài cao cấp, qua đó góp phần bảo tồn và lan tỏa vẻ đẹp của tranh dân gian Việt Nam trong đời sống đương đại.