Phân tích tác phẩm ĐI CÁY RUỘNG BẬC THANG 2

Tác phẩm là một bức tranh phong cảnh miền núi được vẽ bằng chất liệu cà phê, tái hiện sinh động cảnh mùa vụ trên những thửa ruộng bậc thang uốn lượn quanh sườn đồi. Giữa không gian thiên nhiên hùng vĩ của núi rừng, những người nông dân đội nón lá đang cần mẫn lao động: người đeo gùi chất đầy lúa, người cúi mình gặt hái, kẻ bước đi trên bờ ruộng nhỏ. Khung cảnh chiều tà lan tỏa sắc nâu trầm ấm của cà phê, thấp thoáng làn khói lam chiều vờn nhẹ trong không khí se lạnh. Tất cả tạo nên một bức tranh vừa gần gũi, bình dị, vừa giàu chất thơ, gợi lên vẻ đẹp thanh bình và đậm đà bản sắc vùng cao.

1. Chất liệu nghệ thuật: Cà phê và hiệu ứng thị giác

Chất liệu cà phê mang đến cho tác phẩm một diện mạo đặc biệt với tông màu nâu sepia chủ đạo. Gam màu trầm ấm này tạo cảm giác ấm cúng, cổ điển và gợi hoài niệm, tương tự như những bức ảnh xưa hay tranh sơn mài truyền thống​. Sử dụng cà phê làm họa phẩm giúp bức tranh toát lên vẻ giản dị, mộc mạc rất phù hợp với đề tài đồng quê miền núi. Sắc nâu của cà phê trải rộng trên khắp bố cục, thống nhất các thành phần thị giác và làm nổi bật hình khối, ánh sáng mà không bị phân tán bởi quá nhiều màu sắc. Nhờ đó, người xem tập trung hơn vào đường nét và độ đậm nhạt, cảm nhận được chiều sâu không gian và không khí của buổi chiều vùng cao. Chất liệu cà phê cũng gần gũi với văn hóa Việt Nam – đặc biệt là các vùng cao nguyên trồng cà phê – do đó bản thân nó đã là một yếu tố bản địa kết nối người xem với tinh thần dân tộc trong tranh.

Tuy nhiên, vẽ tranh bằng cà phê đòi hỏi kỹ thuật và cảm quan tinh tế. Cà phê vốn là chất liệu đơn sắc, chỉ có thể tạo ra các sắc độ từ nhạt đến đậm của màu nâu, nên người họa sĩ phải khéo léo kiểm soát độ đậm đặc để phân biệt các mảng sáng tối và tiền cảnh – hậu cảnh. Theo họa sĩ Nguyễn Tấn Đạt, cách vẽ cà phê tương tự như vẽ màu nước hay mực tàu, trong đó cái khó nhất là phải “cảm” được sự chuyển màu của cà phê từ nhạt sang đậm​. Thông qua việc pha loãng hoặc cô đặc cà phê, họa sĩ có thể tạo nên một phổ sắc độ phong phú, nhưng để làm chủ được những sắc độ này cần kinh nghiệm và luyện tập, bởi chỉ khi cà phê khô lại, màu sắc thật mới hiện rõ​. Quan sát bức tranh, có thể thấy người vẽ đã sử dụng nhiều lớp cà phê với độ đậm nhạt khác nhau để dựng hình khối: những vùng sáng như trời chiều hay mây mù được tạo bằng lớp cà phê loãng, trong khi những chi tiết đậm nét như rặng núi, bóng cây hay trang phục người dân được nhấn bằng cà phê đậm đặc hơn. Việc dùng cà phê phin đậm đặc – vốn cho sắc nâu đen sánh hơn​ – giúp bức tranh đạt được độ tương phản cần thiết giữa sáng và tối. Nhìn chung, chất liệu cà phê đã được khai thác triệt để, mang lại hiệu ứng thị giác ấm áp, hài hòa và đầy chất thơ, đồng thời thể hiện tay nghề vững vàng của họa sĩ trong việc chế ngự một chất liệu độc đáo và khó kiểm soát.

2. Bố cục, ánh sáng và màu sắc trong tranh

Bố cục: Bức tranh có bố cục tầng lớp rõ rệt, tổ chức theo hướng từ cao xuống thấp theo địa hình ruộng bậc thang trên sườn núi. Nhìn tổng thể, khung cảnh được xây dựng theo phối cảnh xa gần: ở tiền cảnh là những thửa ruộng ở mức thấp hơn với chi tiết rõ nét và màu đậm, kế đến là các lớp ruộng trung cảnh trải dài, và hậu cảnh mờ xa là chân trời núi non ẩn hiện trong sương. Đường nét của những luống ruộng bậc thang uốn lượn mềm mại thành từng đường cong đồng tâm hoặc song song, bao quanh sườn đồi và dẫn dắt ánh nhìn người xem len lỏi theo các triền ruộng vào sâu trong không gian tranh. Thủ pháp đường dẫn hướng này giúp dẫn dắt mắt người xem đi sâu hơn vào khung cảnh và cảm nhận được độ sâu của không gian​. Chẳng hạn, một đường cong lớn ở tiền cảnh có thể bắt đầu từ mép tranh, rồi nối tiếp bằng loạt đường cong nhỏ dần ở xa, tựa như con suối chảy xuôi, đưa tầm mắt người xem hướng về ngôi nhà sàn tỏa khói ở lưng chừng núi hoặc về vạt rừng phía xa. Bố cục nhờ đó trở nên mạch lạc, có trật tự, vừa nhịp nhàng uyển chuyển vừa bao quát được toàn cảnh sinh hoạt trên cánh đồng vùng cao. Các nhóm nhân vật được phân bổ khéo léo trên các thửa ruộng ở nhiều vị trí cao thấp khác nhau, tạo điểm nhấn sinh động trong bố cục và đồng thời nhấn mạnh quy mô rộng lớn của cảnh lao động. Tỷ lệ giữa con người và thiên nhiên được cân bằng hài hòa – con người tuy nhỏ bé trước núi rừng bát ngát, nhưng lại là chủ thể chính đang làm chủ không gian canh tác của mình. Bố cục tranh nhìn chung mang tính đối xứng động: các mảng núi đồi, ruộng nương hai bên có thể tương xứng về trọng lượng thị giác, nhưng được liên kết bởi dòng ruộng bậc thang nối liền, tạo sự thống nhất cho toàn cảnh.

Ánh sáng và màu sắc: Bối cảnh chiều tà mang lại cho bức tranh thứ ánh sáng dịu nhẹ, nghiêng về gam trầm ấm. Người họa sĩ đã tái hiện ánh sáng cuối ngày bằng cách sử dụng sắc độ cà phê một cách uyển chuyển: những vùng trời và không khí được để rất nhạt, gần như màu giấy, gợi cảm giác ánh sáng mờ dần và sương chiều bảng lảng. Trên các thửa ruộng, sắc nâu của cà phê được biến đổi tinh tế để cho thấy những chỗ lúa đã gặt xong, đất lộ ra sẫm màu và cả những chỗ lúa chín vàng đang phản chiếu ánh mặt trời yếu ớt trở nên nhạt hơn. Sự chuyển sắc liên tục từ nâu đậm sang nâu nhạt dọc theo triền ruộng vừa diễn tả độ cao thấp của địa hình, vừa gợi tả ánh sáng đang trải dài từ đỉnh đồi xuống thung lũng. Hiệu quả phối cảnh không khí (aerial perspective) cũng được vận dụng: càng về xa, màu cà phê càng loãng và nhạt dần, các chi tiết mờ đi, tạo ảo giác không khí dày đặc giữa người xem và cảnh vật xa xa​. Điều này thể hiện rõ ở dãy núi và rừng cây hậu cảnh – chúng chỉ được vẽ bằng lớp màu nâu lợt, mềm mại, không tỉa tách chi tiết, nhờ đó nổi bật cảm giác xa xăm, mờ ảo trong sương của núi rừng chiều xuống. Trái lại, ở tiền cảnh, những bụi cây ven ruộng hay thân hình người nông dân được khắc họa đậm nét bằng cà phê đặc, tạo độ tương phản mạnh với nền xung quanh, như thể còn vương ánh sáng gần người xem nhất. Bảng màu đơn sắc nâu tuy giản dị nhưng qua tài năng của họa sĩ đã trở nên đa sắc độ, đáp ứng được yêu cầu diễn tả ánh sáng và không gian nhiều tầng lớp của tranh. Nhìn kỹ, có thể thấy tranh vẫn có đủ sáng – tối, tiền cảnh – hậu cảnh tách bạch, thậm chí phảng phất cảm giác thời gian: ánh nắng chiều vàng vọt trên đỉnh núi, làn sương lam mờ dần dưới thung lũng. Tất cả được gợi lên chỉ bằng những biến hóa trong gam nâu trầm, cho thấy sự tinh tế trong cảm nhận màu sắc của người vẽ.

3. Chi tiết tạo hình và nhịp điệu thị giác

Chi tiết tạo hình nhân vật: Dù khung cảnh rộng lớn, tác giả không bỏ qua việc khắc họa tỉ mỉ từng dáng người lao động trên ruộng. Những nhân vật nhỏ bé hiện lên với các động tác khác nhau hết sức đặc trưng cho công việc mùa gặt: có người cúi lom khom giữa ruộng, hai tay thoăn thoắt gom những bó lúa vừa cắt; có dáng người gùi lúa còng lưng bước đi trên bờ ruộng hẹp, chiếc gùi trên lưng nặng trĩu hạt thóc vàng; lại có bóng người đứng thẳng đang vung liềm cắt lúa hay đưa tay lau mồ hôi. Điểm chung là tất cả đều đội nón lá – những chiếc nón hiện lên như những hình tam giác hoặc chóp nhỏ màu sáng trên nền nâu, trở thành điểm nhấn thị giác giúp người xem nhanh chóng nhận ra sự hiện diện của con người trong cảnh vật. Người họa sĩ đã rất khéo léo trong việc tạo hình chỉ bằng sắc nâu: ông có thể chừa những khoảng trắng nhỏ để biểu hiện ánh sáng hắt lên vành nón hoặc bờ vai áo, đồng thời dùng nét cà phê đậm để nhấn chỗ tối như bóng dưới nón, dưới gùi, làm hiện rõ hình khối con người. Các tỷ lệ cơ thể, cử chỉ được giản lược vừa đủ – không vẽ rõ mặt mũi chi tiết, nhưng qua dáng đứng, dáng điệu người xem vẫn cảm nhận được sự cần mẫn, chăm chỉ cũng như sức nặng công việc đang đặt lên đôi vai họ. Đặc biệt, sự lặp lại của hình ảnh nón lá và gùi lúa trên nhiều nhân vật tạo thành một motif thị giác đặc trưng, nhấn mạnh đề tài mùa màng và đồng quê Việt Nam. Mỗi nhân vật như một nốt nhạc nhỏ trong bản giao hưởng lao động, góp phần làm cho bức tranh “kể chuyện” một cách sinh động và truyền tải mạnh mẽ tinh thần lao động tập thể.

Nhịp điệu thị giác của ruộng bậc thang: Yếu tố lặp lại quan trọng nhất trong tranh chính là những thửa ruộng bậc thang kế tiếp nhau. Họa sĩ đã khai thác triệt để nhịp điệu của hình ảnh ruộng bậc thang bằng cách nhấn mạnh tính chất tuần hoàn mà biến hóa của chúng. Từng thửa ruộng có hình dạng gần như tương đồng – đều là những dải đất uốn cong – lặp đi lặp lại nhiều lần, tạo thành họa tiết nhịp nhàng trong không gian​. Tuy nhiên, mỗi thửa ruộng lại có kích cỡ, độ cong và sắc độ khác nhau tùy theo vị trí cao thấp, khiến cho chuỗi lặp đó không hề đơn điệu mà trái lại rất sinh động. Chẳng hạn, những thửa ruộng ở tiền cảnh được tô đậm hơn, khoảng cách giữa các bờ ruộng rộng hơn, trong khi ở xa, các thửa ruộng mảnh dần và màu nhạt đi – sự biến đổi này tạo cảm giác nhịp điệu tăng dần rồi lắng đọng theo chiều sâu, như một giai điệu thị giác lúc trầm lúc bổng. Bố cục ruộng bậc thang còn mang đến tiết tấu qua cách sắp xếp: có đoạn ruộng xếp thành đường cong lớn ôm lấy quả đồi, có đoạn lại bậc thang ngắn nối nhau như bậc thềm, khiến mắt người xem được dẫn dắt một cách uyển chuyển mà liên tục, không bị ngắt quãng. Xen giữa những “nốt nhạc” lặp của thửa ruộng là hình ảnh các nhóm người, bụi cây, căn nhà nhỏ… giống như những điểm nghỉ hay nhấn nhá trong bản nhạc hình ảnh ấy. Nhờ vậy, tổng thể bức tranh có một nhịp điệu nội tại rất êm đềm và hài hòa, gợi liên tưởng tới nhịp lao động của con người và nhịp điệu của thiên nhiên tuần hoàn (mùa lúa chín, mùa gặt mỗi năm). Người xem khi du hành bằng mắt qua các đường cong liên tiếp sẽ có cảm giác như được dạo bước trên những bậc thang lên núi, cảm nhận bước chân nhịp nhàng và hơi thở của đất trời vùng cao. Nhịp điệu thị giác ấy không chỉ làm đẹp thêm cho bố cục, mà còn truyền tải cảm xúc về sự nhẫn nại, đều đặn trong lao động và sự hòa điệu giữa con người với cảnh quan thiên nhiên.

4. Ý nghĩa biểu tượng của hình ảnh trong tranh

Bức tranh không chỉ miêu tả một cảnh lao động cụ thể mà còn hàm chứa nhiều ý nghĩa biểu tượng sâu sắc về vùng cao Việt Nam. Trước hết, hình ảnh ruộng bậc thang hiện lên như một biểu tượng của vùng miền núi phía Bắc Việt Nam nói riêng và di sản nông nghiệp của dân tộc nói chung. Những thửa ruộng bậc thang vốn được coi là kỳ công mà đồng bào các dân tộc miền núi tạo dựng qua nhiều thế hệ, trở thành biểu tượng độc đáo của nền văn minh lúa nước lâu đời trên triền dốc cheo leo​. Mỗi đường cong mềm mại nối tiếp nhau trên sườn núi gợi nhớ đến dòng chảy văn hóa liên tục từ cha ông tới con cháu – truyền thống canh tác lúa nước được duy trì, kế thừa và phát huy. Quá trình người dân khai khẩn, chinh phục các sườn núi cao để tạo nên hệ thống ruộng bậc thang này là minh chứng cho ý chí kiên cường và sự sáng tạo của con người trong việc thích nghi với thiên nhiên khắc nghiệt​. Vì thế, ruộng bậc thang trong tranh không chỉ đơn thuần là cảnh quan đẹp mắt, mà còn là biểu tượng cho tinh thần can trường và khả năng chinh phục, cải tạo thiên nhiên của con người miền núi.

Hình ảnh những người nông dân đội nón lá xuất hiện giữa bạt ngàn ruộng núi cũng mang ý nghĩa tiêu biểu. Chiếc nón lá từ lâu đã là biểu tượng của người nông dân Việt Nam, gắn liền với hình ảnh chị hai, anh hai lúa trên đồng quê. Trong bối cảnh vùng cao, nón lá có thể không phải là trang phục truyền thống của tất cả các dân tộc thiểu số, nhưng việc họa sĩ lựa chọn vẽ nón lá cho các nhân vật cho thấy dụng ý muốn dùng biểu tượng phổ quát để người xem nhận ra ngay đây là những người nông dân, là hình ảnh lao động cần cù của dân tộc Việt. Những chiếc gùi lúa trên lưng hay bó lúa trên tay họ lại là biểu tượng của thành quả lao động, của sự ấm no mà con người thu được từ đất mẹ. Nhìn người nông dân gùi lúa nặng trĩu xuống chân đồi, ta liên tưởng đến hình ảnh mẹ thiên nhiên đang ban tặng mùa màng cho con người, đồng thời cũng thấy được sự vất vả mà con người phải bỏ ra để trao đổi lấy những hạt ngọc thực phẩm ấy.

Bên cạnh đó, các đường nét uốn lượn nối tiếp nhau của ruộng bậc thang có thể được hiểu như những vân tay mà con người in dấu trên núi rừng, vừa tôn tạo thiên nhiên vừa làm giàu cho văn hóa. Chúng là dấu ấn tập thể của biết bao thế hệ người vùng cao chung tay kiến tạo nên, giống như một công trình nghệ thuật sắp đặt vĩ đại ngoài đời thực. Thậm chí, nhìn từ trên cao, ruộng bậc thang trông như những họa tiết trang trí khổng lồ trên áo của Mẹ thiên nhiên, thể hiện sự gắn kết bền chặt giữa con người và đất đai. Hình ảnh khói lam chiều bảng lảng trong tranh cũng mang ý nghĩa tượng trưng: nó là tín hiệu của sự sum vầy, cuộc sống gia đình khi chiều về. Khói bếp lam chiều từ lâu đã đi vào ca dao, thơ ca Việt Nam như biểu trưng của quê hương yên bình và nhịp sống ấm cúng. Do đó, làn khói mỏng vắt ngang lưng chừng núi trong tranh không chỉ làm tăng chiều sâu không gian, mà còn biểu hiện cho hơi thở cuộc sống nơi bản làng xa xôi, gợi cảm giác thân thương, gần gũi vô cùng.

Tổng hòa lại, mỗi chi tiết trong bức tranh – từ ruộng bậc thang, con người lao động đến khói bếp, núi rừng – đều vượt lên giá trị tả thực để gợi những ý nghĩa tượng trưng cho vẻ đẹp văn hóa, lao động và tinh thần vùng cao. Bức tranh tôn vinh vẻ đẹp lao động miền núi, ca ngợi sự gắn bó hài hòa giữa con người với thiên nhiên (con người in dấu ấn lên thiên nhiên nhưng đồng thời tôn trọng và thích nghi với nó), và khẳng định tính bền vững của những giá trị truyền thống trong dòng chảy thời gian.

5. Giá trị nghệ thuật và văn hóa vùng cao

Tác phẩm mang giá trị nghệ thuật và văn hóa sâu sắc khi phản ánh chân thực và sinh động bản sắc vùng cao Việt Nam. Về mặt nghệ thuật, bức tranh là một sự kết hợp tài tình giữa đề tài dân tộc và thủ pháp chất liệu hiện đại. Đề tài ruộng bậc thang, người nông dân lao động vốn quen thuộc trong mỹ thuật và nhiếp ảnh Việt Nam, nhưng ở đây được thể hiện qua chất liệu cà phê mới lạ, tạo nên tiếng nói độc đáo. Chính sự độc đáo này góp phần bảo tồn và quảng bá hình ảnh văn hóa Việt theo cách mới mẻ: thay vì sơn dầu hay màu nước thông thường, việc dùng cà phê – một sản vật quen thuộc của nông nghiệp Việt Nam – đã thổi hồn địa phương vào chất liệu hội họa. Chất liệu bản địa giúp đưa hương vị quê hương vào tác phẩm một cách tinh tế: ta như ngửi thấy mùi thơm cà phê phảng phất cùng hương lúa mới, cảm nhận được tinh hoa đất trời hội tụ trong từng nét vẽ nâu sậm. Bức tranh vì thế không chỉ là hình ảnh, mà còn gợi lên cả ký ức và cảm xúc về vùng cao: cái se lạnh của chiều miền núi, mùi khói bếp, tiếng nói cười lao động vang vọng giữa thung lũng. Người xem, đặc biệt là những ai từng gắn bó với núi rừng Tây Bắc hoặc đã trải nghiệm qua, sẽ thấy lòng rung động trước khung cảnh quen thuộc mà thiêng liêng này.

Về mặt văn hóa, tác phẩm như một tư liệu thị giác tôn vinh và lưu giữ vẻ đẹp của đời sống vùng cao. Những thửa ruộng bậc thang – vốn đã được Nhà nước công nhận là di sản và danh thắng quốc gia đặc biệt​ – khi đi vào tranh đã trở thành cầu nối giới thiệu nét đẹp đó tới đông đảo công chúng. Bức tranh có thể treo ở phòng trưng bày, bảo tàng hoặc các không gian văn hóa, qua đó giáo dục thế hệ trẻ về truyền thống canh tác lúa nước trên triền núi và trân trọng công sức cha ông. Nó gợi lên niềm tự hào dân tộc về khả năng chinh phục thiên nhiên, cũng như lòng biết ơn đối với những người nông dân cần cù kiến tạo và gìn giữ cảnh quan văn hóa ấy. Đồng thời, tác phẩm cũng mang giá trị thẩm mỹ cao, giàu chất thơ và chất trữ tình, có thể chạm đến cảm xúc của cả những người chưa từng biết tới ruộng bậc thang. Hình ảnh giản dị nhưng mang tính biểu tượng cao, giúp lan tỏa vẻ đẹp Việt Nam ra ngoài biên giới văn hóa: ai xem tranh cũng có thể cảm nhận được vẻ đẹp lao động và thiên nhiên, từ đó thêm yêu mến đất nước và con người Việt.

Đặc biệt, việc sử dụng chất liệu cà phê – một nông sản nổi tiếng của Việt Nam – để thể hiện khung cảnh núi rừng và ruộng lúa còn mang tính gợi mở về sự kết hợp hài hòa giữa các vùng miền. Cà phê gắn liền với cao nguyên bazan miền Trung – Tây Nguyên, còn ruộng bậc thang là đặc sản núi cao Tây Bắc. Sự giao thoa ấy trong tranh tựa như một cuộc đối thoại văn hóa Bắc – Nam, cho thấy mọi vùng miền trên dải đất Việt đều có thể đồng cảm và tôn vinh nhau qua nghệ thuật. Chất liệu cà phê bản thân nó còn mang tính sinh thái và thủ công, gần gũi thiên nhiên, nên việc dùng nó vẽ cảnh thiên nhiên tạo cảm giác hài hòa tự nhiên, không bị gượng ép. Nó truyền tải thông điệp rằng nghệ thuật có thể bắt nguồn từ chính những gì dung dị nhất quanh ta – từ tách cà phê buổi sáng cũng có thể thành tác phẩm nghệ thuật – miễn là người nghệ sĩ có tình yêu và niềm tự hào đối với quê hương mình. Tóm lại, giá trị của bức tranh vượt ra ngoài phạm vi thẩm mỹ đơn thuần, trở thành một đại sứ văn hóa lặng lẽ giới thiệu vẻ đẹp thiên nhiên, con người vùng cao Việt Nam và sáng tạo nghệ thuật độc đáo của người Việt.

6. Cảm xúc gợi lên và thông điệp truyền tải

Bức tranh “ruộng bậc thang mùa gặt” này gợi lên cho người xem nhiều cảm xúc êm dịu và sâu lắng. Trước hết là cảm giác bình yên và thanh thản. Khung cảnh chiều muộn với ánh nắng vàng nhạt trải trên những nương lúa, làn khói lam lững lờ bay lên giữa bầu không khí tĩnh lặng tạo nên một không gian yên ả đến mức người xem như nghe được cả tiếng gió xào xạc trên đồng và tiếng côn trùng rả rích. Sự bình yên ấy thấm đẫm trong từng gam màu nâu trầm, làm lòng ta lắng lại, tạm quên đi những ồn ào phố thị. Kế đến là cảm xúc ấm áp và cảm phục trước đức tính cần cù của người nông dân. Nhìn những dáng người lặng lẽ làm việc, cúi mình trên đồng, người xem không khỏi xúc động trước sự nhẫn nại, chịu thương chịu khó – một phẩm chất cao quý của bao thế hệ nông dân Việt Nam. Bức tranh như một lời tri ân thầm lặng gửi đến họ, những con người “một nắng hai sương” làm nên hạt gạo nuôi sống biết bao người. Đồng thời, tranh cũng gợi lên niềm kết nối sâu sắc giữa con người và thiên nhiên. Ta cảm nhận rõ con người trong tranh không hề đối nghịch với thiên nhiên, mà họ đang hòa mình và cộng sinh với nó: núi rừng che chở họ, đất đai nuôi dưỡng họ, còn họ thì tôn trọng và cải biến đất đai một cách bền vững. Cảm xúc về sự hòa hợp ấy đem lại cho người xem một niềm an ủi rằng vẫn có những nơi trên thế giới con người sống thuận theo tự nhiên và trân quý những giá trị truyền thống.

Từ những cảm xúc đó, bức tranh truyền tải nhiều thông điệp nhân văn và sâu sắc. Trước hết, đó là thông điệp về sự trân trọng thiên nhiên và lao động. Những thửa ruộng bậc thang tuyệt đẹp chỉ có được nhờ sự lao động bền bỉ và tình yêu đất của con người; ngược lại, thiên nhiên cũng hào phóng ban tặng lại cho con người mùa màng bội thu. Thông điệp ở đây là: thiên nhiên và con người có thể kiến tạo nên những kỳ quan khi họ biết gắn bó và tôn trọng lẫn nhau​. Giữa thời hiện đại nhiều biến động, bức tranh nhắc nhở ta về giá trị của lao động chân chính và mối quan hệ tương hỗ với môi trường – rằng con người cần đối xử với đất đai, núi rừng bằng tất cả sự hiểu biết và trân trọng, thì sẽ nhận lại những trái ngọt. Bức tranh cũng gửi gắm một lời nhắn về việc giữ gìn di sản văn hóa: hình ảnh ruộng bậc thang, nón lá, khói lam… đều là những nét đẹp truyền thống đang dần mai một trước làn sóng đô thị hóa. Tác phẩm vì vậy như một lời kêu gọi lặng lẽ hãy bảo tồn những gì quý báu của quê hương, đừng để những đường cong văn hóa ấy phai mờ theo thời gian. Một thông điệp nữa là về sự gắn kết cộng đồng: trong tranh, ta không thấy sự hiện diện của cá nhân riêng lẻ, mà tất cả đều hòa vào công việc chung. Người này gặt, người kia gùi, người khác đốt rơm – một bức tranh cộng đồng đầm ấm, nơi mọi người cùng chung tay vì mùa màng. Điều này truyền tải ý niệm về sức mạnh của đoàn kết, của việc cùng nhau lao động, cùng nhau hưởng thành quả. Cuối cùng, tranh mang đến một triết lý sống chậm, hướng con người về những giá trị mộc mạc và vĩnh cửu: đó là đất, là trời, là hạt lúa, là gia đình (ẩn hiện qua làn khói bếp). Thông điệp này rất đáng quý trong nhịp sống gấp gáp hiện nay – nó nhắc ta nhớ về cội nguồn và tìm thấy sự bình yên trong những điều giản dị.

7. Kỹ thuật thể hiện và phong cách nghệ thuật

Về kỹ thuật, như đã đề cập, tranh được vẽ hoàn toàn bằng cà phê – một kỹ thuật đòi hỏi sự kiên nhẫn và tay nghề cao. Người họa sĩ trong trường hợp này đã vận dụng kỹ thuật giống như màu nước và mực nho: dùng nước cà phê loãng để tạo mảng rộng, sau đó thêm từng lớp đậm hơn để tạo khối và độ sâu​. Dễ nhận thấy kỹ thuật lớp chồng lớp (layering) được áp dụng thành công – ví dụ ở vùng trời và núi xa, một lớp cà phê loãng quét nhẹ tạo nền; kế đó, lớp đậm hơn vẽ hình núi; rồi lớp rất đậm chấm phá vài nét cây cối tiền cảnh. Cách vẽ này giúp phân tách các plane không gian rõ ràng, tạo cảm giác nhiều lớp sâu dần. Đồng thời, họa sĩ cũng khéo léo lợi dụng nền trắng của giấy để làm màu sáng: những chỗ cần sáng nhất như đỉnh nón lá, ánh phản chiếu trên mặt nước ruộng hoặc mảng sương mờ đều được để trắng hoặc rất nhạt, tạo độ tương phản tự nhiên mà không cần màu trắng vẽ thêm. Có thể thấy kỹ thuật thuỷ mặc Đông Á thấp thoáng trong phong cách thể hiện – ở chỗ những nét vẽ cô đọng nhưng giàu sức gợi, lấy thần thái cảnh vật làm chính thay vì sa đà vào chi tiết thừa. Chẳng hạn, vài ba nét ngang dứt khoát đủ gợi ra triền ruộng, một chấm vuốt nhọn đã thành bóng người đang cúi, hay mấy chấm nhỏ li ti phía xa làm bầy chim chiều bay về tổ. Sự tỉ mỉ và tiết chế cùng hiện diện: tỉ mỉ ở những điểm cần nhấn (như hình dáng người, gùi lúa), nhưng cũng rất tiết chế ở những mảng phụ (như nền trời, nền núi) để tranh không bị rối mắt. Bố cục nhiều chi tiết nhưng kỹ thuật vẽ chắc chắn đã giúp tổng thể tranh vẫn rõ ràng, sáng sủa, người xem có thể “đọc” tranh một cách dễ dàng.

Về phong cách nghệ thuật, bức tranh mang phong cách hiện thực kết hợp với chất trữ tình lãng mạn và một chút hoài cổ. Tính hiện thực thể hiện ở chỗ cảnh vật và con người được vẽ tương đối đúng với hình dáng, tỷ lệ thực ngoài đời, không cách điệu hay biến dạng. Họa sĩ tái hiện chân thật một lát cắt cuộc sống lao động, khiến người xem có cảm giác đang đứng trước khung cảnh thật. Song, cái hiện thực ấy không khô khan mà thấm đẫm cảm xúc trữ tình nhờ cách chọn thời điểm hoàng hôn, bảng màu nâu đơn sắc và bút pháp giàu nhạc điệu. Sự đơn sắc của tranh gợi liên tưởng đến những tấm ảnh cổ sepia, tạo nên vẻ cổ kính, hoài niệm rất riêng​. Đây có thể xem là dụng ý phong cách: thay vì phô bày màu sắc rực rỡ, họa sĩ chọn tông màu thời gian, khiến bức tranh mang dáng dấp một ký ức xưa cũ, làm cho người xem cảm thấy thời gian như ngưng đọng lại, lắng đọng và trang trọng hơn. Chất trữ tình bộc lộ ở chỗ tranh không chỉ ghi lại cảnh mà còn truyền tải được thơ của cảnh: từng đường cong, từng bóng hình đều giàu tính biểu cảm, không khí thì mênh mang, gợi cảm xúc dạt dào. Bức tranh vì thế vừa có tính hiện thực (phản ánh đúng đời sống), vừa có tính biểu cảm (gợi nên cảm xúc, ý vị). Một chút tượng trưng cũng ẩn trong phong cách thể hiện: như đã phân tích ở phần ý nghĩa biểu tượng, nhiều hình ảnh trong tranh mang ý nghĩa vượt trội hơn bản thân nó (nón lá, ruộng bậc thang, khói bếp…). Phong cách của tác phẩm có thể nói là hiện thực mang hơi hướng tượng trưng, đề cao những giá trị phổ quát và vĩnh cửu ẩn sau cảnh vật đời thường.

Tổng thể, phong cách hội họa trong tranh toát lên vẻ giản dị mà tinh tế, mộc mạc mà rung động lòng người. Nó gợi nhớ đến những tác phẩm sơn mài hay ký họa thời kỳ Đông Dương, khi các họa sĩ dung hòa giữa kỹ thuật hội họa phương Tây với tâm hồn Á Đông, tạo nên tiếng nói nghệ thuật rất riêng. Ở đây, chất liệu cà phê mới mẻ nhưng phong cách thể hiện lại kế thừa được tinh thần truyền thống ấy, làm nên một tác phẩm vừa độc đáo, vừa đậm đà bản sắc. Bằng kỹ thuật điêu luyện và phong cách đầy cảm xúc, bức tranh đã thành công rực rỡ trong việc tái hiện cảnh sắc và cuộc sống vùng cao, đồng thời truyền tải những thông điệp nhân văn sâu sắc, xứng đáng là một tác phẩm nghệ thuật toàn diện về cả nội dung lẫn hình thức.

Tóm lại, bức tranh phong cảnh ruộng bậc thang vẽ bằng cà phê là một bản hòa ca của nghệ thuật và văn hóa. Tác phẩm gây ấn tượng mạnh nhờ chất liệu độc đáo, bố cục chặt chẽ, chi tiết sống động và ý nghĩa sâu xa. Người xem sau khi thưởng thức bức tranh không chỉ được mãn nhãn trước vẻ đẹp nên thơ của núi rừng và lao động, mà còn lắng đọng nhiều suy nghĩ về sự gắn bó giữa con người với quê hương, về giá trị của những điều bình dị, về dòng chảy tiếp nối của truyền thống. Với văn phong tạo hình tinh tế và hồn cốt dân tộc thấm đẫm, bức tranh xứng đáng được ngợi ca như một tác phẩm nghệ thuật xuất sắc, vừa có giá trị thẩm mỹ cao, vừa mang đậm ý nghĩa nhân văn và văn hóa. Nó nhắc nhở chúng ta trân quý những “đường cong văn hóa” trên non cao, trân trọng những giọt mồ hôi lẫn trong hạt lúa vàng, và biết yêu hơn quê hương đất nước qua lăng kính nghệ thuật.