Phân tích và phê bình nghệ thuật bức tranh “KÝ ỨC THÀNH CỔ”

Bức tranh KÝ ỨC THÀNH CỔ không chỉ tái hiện một di tích lịch sử nổi tiếng mà còn ẩn chứa những tầng ý nghĩa sâu sắc về ký ức chiến tranh và sự tri ân các liệt sĩ. Tác phẩm kết hợp hình ảnh người cựu binh thực thụ đội mũ tai bèo cùng hàng loạt biểu tượng giàu tính gợi: trang giấy sáng tượng trưng cho trang sử không bao giờ phai, những bức ảnh trận mạc thu nhỏ, lá vàng bay xoay vòng, đồi cỏ xanh trên nền trời u uất, và đài tưởng niệm với ngọn đuốc sen vươn lên. Qua sự đan xen giữa hiện thực và biểu tượng, bức tranh đã tạo nên một câu chuyện thị giác đầy xúc cảm về sự hy sinh và niềm hy vọng. Bài viết sau sẽ phân tích chi tiết các biểu tượng, bố cục, màu sắc, cảm xúc và bối cảnh lịch sử – xã hội của tác phẩm, nhằm làm rõ thông điệp cốt lõi và giá trị nghệ thuật mà nó mang lại.

Bức tranh sử dụng bố cục dọc, bên trái là hình ảnh người cựu chiến binh đang trầm ngâm đội mũ tai bèo, còn bên phải là đài tưởng niệm Thành cổ Quảng Trị với hình tượng ngọn đuốc sen vươn cao. Giữa hai hình ảnh chính này, những chiếc lá vàng bay xoay tròn tạo thành một đường dẫn thị giác hướng về phía tượng đài, đồng thời kết nối quá khứ với hiện tại. Nổi bật trên nền trời xám u ám là một trang giấy trắng tỏa sáng với các hình ảnh trận chiến mờ ảo bên trong, gợi nhắc ký ức hào hùng lẫn bi thương của mùa hè đỏ lửa năm 1972.

Giải mã các biểu tượng trong tranh

• Người cựu binh: Nhân vật cựu chiến binh trong tranh đại diện cho ký ức sống và sự kết nối trực tiếp với quá khứ chiến tranh. Khuôn mặt, dáng vẻ trầm ngâm của ông toát lên nỗi niềm tưởng nhớ đồng đội đã hy sinh và nỗi đau thương còn in dấu. Người cựu binh đồng thời cũng biểu trưng cho lòng tri ân của thế hệ hiện tại đối với những người đi trước: ông đứng đó như cầu nối giữa quá khứ và hiện tại, mang trong mình những câu chuyện không lời về chiến tranh.
• Chiếc mũ tai bèo: Là biểu tượng quen thuộc của người lính Giải phóng quân thời chống Mỹ, đặc biệt gắn liền với trận chiến Thành cổ Quảng Trị. Chiếc mũ mềm vành rộng này gợi nhớ hình ảnh hàng vạn thanh niên xung phong ra trận năm xưa. Trong tác phẩm, chiếc mũ không chỉ định danh người cựu binh mà còn mang ý nghĩa tượng trưng: nó xuất hiện như một di vật thiêng liêng của chiến tranh, gợi bao ký ức. Thực tế, ngay tại đài tưởng niệm Thành cổ Quảng Trị, một chiếc mũ tai bèo cùng ba lô, súng, bình nước cũng được đặt trang trọng như hành trang người lính đã ngã xuống​, cho thấy chiếc mũ này đã trở thành biểu tượng bất tử của người chiến sĩ Quảng Trị.
• Trang giấy sáng: Hình ảnh trang giấy trắng phát sáng giữa tranh tượng trưng cho trang sử, những ký ức chói lọi không bao giờ phai mờ. Tờ giấy sáng lên như một nguồn sáng trong bố cục, hàm ý rằng lịch sử luôn soi rọi hiện tại và tương lai. Nó cũng có thể đại diện cho những trang hồi ký, lá thư thời chiến hoặc sổ vàng ghi công liệt sĩ – tất cả đều là những ghi chép thiêng liêng lưu giữ câu chuyện chiến tranh để hậu thế không quên. Ánh sáng từ trang giấy cho thấy ký ức tuy đau thương nhưng rực rỡ và vinh quang của dân tộc, mãi mãi được trân trọng.
• Đài tưởng niệm: Đài tưởng niệm Thành cổ Quảng Trị là trung tâm của sự tưởng nhớ. Tượng đài này được xây dựng như một ngôi mộ chung cho hàng ngàn chiến sĩ đã ngã xuống trong 81 ngày đêm khốc liệt năm 1972​. Vì thế, trong tranh, hình ảnh đài tưởng niệm mang ý nghĩa của nỗi đau chung và sự tri ân tập thể. Tượng đài sừng sững mà trầm mặc, nhắc nhở rằng sự hy sinh nơi đây không của riêng ai mà là mất mát của cả dân tộc, và công trình tưởng niệm chính là lời hứa không bao giờ lãng quên những con người đã nằm lại.
• Cây đuốc búp sen: Hình tượng ngọn đuốc có hình búp sen độc đáo chính là cấu trúc đỉnh của đài tưởng niệm. Ngọn đuốc đỏ rực tượng trưng cho ngọn lửa bất diệt của lý tưởng và lòng yêu nước, trong khi hình dáng búp sen – loài hoa tinh khiết mọc lên từ bùn lầy – lại tượng trưng cho sự tái sinh và thanh cao mọc lên từ đau thương mất mát. Sự kết hợp này mang ý nghĩa sâu sắc về tâm linh: đuốc sen được xem như “cây thiên mệnh” nối liền trời và đất, chuyển tải linh hồn các liệt sĩ về cõi vĩnh hằng​. Do đó, trong tranh ngọn đuốc sen tỏa sáng vừa là biểu tượng cho sự hy sinh cao cả hóa thành ánh sáng dẫn đường, vừa là lời nguyện cầu cho sự siêu thoát và bình an.
• Những chiếc lá bay xoay vòng: Hình ảnh những chiếc lá rơi xoáy trong gió tạo nên chuyển động luân hồi ngay trong không gian tĩnh của bức tranh. Những chiếc lá mùa thu xoay tròn hướng về phía tượng đài gợi lên quy luật tự nhiên “lá rụng về cội” – như những linh hồn liệt sĩ đang trở về nơi an nghỉ cuối cùng của mình. Lá rơi cũng tượng trưng cho sự tàn úa, mất mát (những sinh mạng trẻ tuổi rơi rụng trong chiến tranh), nhưng vòng xoay của lá lại thể hiện sự tiếp nối của cuộc sống và ký ức: dù bao mùa thu qua, ký ức về những người đã khuất vẫn tìm về tụ hội dưới chân tượng đài. Sự hiện diện của lá bay trong tranh làm tăng chất thơ và gợi cảm xúc bâng khuâng về thời gian trôi qua và nỗi nhớ không nguôi.
• Các hình ảnh trận đánh thu nhỏ: Trên trang giấy sáng (hoặc ẩn hiện trong không gian tranh), tác giả lồng ghép những bức ảnh tư liệu thật về các trận chiến ác liệt tại Thành cổ Quảng Trị. Những hình ảnh về cảnh quân giải phóng băng qua khói lửa, pháo kích, đồng đội cõng nhau trong mưa bom,… Tác dụng của việc đưa ảnh thật vào tác phẩm hội họa là tạo nên cầu nối trực quan đến hiện thực lịch sử, làm cho người xem cảm nhận rõ hơn sự khốc liệt của chiến tranh đằng sau các biểu tượng trừu tượng. Các hình ảnh nhỏ đó như những mảnh ký ức chắp nối trên trang sử: chúng khẳng định rằng những hy sinh được tưởng nhớ không phải là huyền thoại mơ hồ, mà là sự thật lịch sử đau thương đã diễn ra. Sự kết hợp giữa ảnh thực và hình vẽ tượng trưng tạo nên chiều sâu thời gian cho bức tranh, khiến quá khứ hiện về sống động trong hiện tại.
• Đồi cỏ xanh: Mảng cỏ xanh phủ trên đồi hay mặt đất xung quanh tượng đài tượng trưng cho sự sống mới mọc lên từ đất đau thương. Sau chiến tranh, Thành cổ Quảng Trị từng chìm trong đổ nát và máu lửa, nay đã “là màu xanh của sự sống đã hồi sinh”​. Thảm cỏ xanh mướt ấy trong tranh thể hiện sự hồi sinh và hy vọng: máu của hàng vạn chiến sĩ đã thấm vào lòng đất mẹ và từ đó nảy mầm thành sự sống, thành hòa bình hôm nay. Tuy màu xanh biểu trưng cho sự bình yên, nó trải trên “nền đau thương” nên càng gợi nhớ rằng hòa bình hiện tại được đánh đổi bằng hy sinh lớn lao. Đồi cỏ trong tranh vì vậy vừa êm đềm vừa bi tráng, là biểu hiện cụ thể của triết lý “sự sống nảy sinh từ cái chết, hạnh phúc hiện hình từ những hi sinh gian khổ”.
• Bầu trời u uất: Phông nền bầu trời xám xịt, mịt mù bao trùm phía trên bức tranh tạo nên bầu không khí tang thương và nặng nề. Bầu trời màu chì không có ánh mặt trời tượng trưng cho những tháng ngày đau thương bao trùm Thành cổ Quảng Trị trong mưa bom bão đạn. Nó cũng phản ánh tâm trạng u uất, mất mát còn đè nặng trong lòng người cựu binh và dân tộc khi nhớ về chiến tranh. Màu trời xám lạnh làm nền tương phản để tôn lên các yếu tố chính (như trang giấy sáng, đuốc lửa sen rực) – tức là trong bóng tối của tang tóc vẫn le lói những tia sáng của hy vọng và hồi ức cao cả. Không gian u uẩn ấy bao trùm lấy toàn cảnh, nhấn mạnh tính chất bi tráng (vừa bi thương, vừa hào hùng) của câu chuyện mà bức tranh kể lại.

Bố cục, màu sắc và kỹ thuật

Bố cục tổng thể của bức tranh được sắp xếp một cách hài hòa và có chủ ý nhằm dẫn dắt cảm xúc người xem. Các hình ảnh chính – người cựu binh, trang giấy lịch sử và đài tưởng niệm – được bố trí tạo thành một trục nhìn hoặc dòng chảy thị giác từ tiền cảnh đến hậu cảnh. Có thể thấy bố cục dạng tam giác hoặc đường chéo: ánh mắt người lính và những chiếc lá bay dẫn người xem từ góc tranh nơi cựu binh đứng tiến dần về phía tượng đài ở xa. Sự xuất hiện của trang giấy sáng ở khoảng giữa như điểm nhấn trung tâm, kết nối tiền cảnh (con người hiện tại) với hậu cảnh (tượng đài quá khứ). Nhờ cách bố trí này, tác phẩm thể hiện rõ mạch chuyện: từ ký ức cá nhân (người lính) lan tỏa thành ký ức cộng đồng (tượng đài liệt sĩ).

Bảng màu của tranh mang sắc thái trầm và gợi hoài niệm, với sự tương phản giữa gam lạnh u buồn và gam ấm rực rỡ ở các chi tiết biểu tượng. Phần nền trời và khung cảnh chung được vẽ bằng những tông màu xám xanh, nâu đất và màu tối, tạo cảm giác u ám của tàn tích chiến tranh và chiều sâu thời gian. Ngược lại, các yếu tố trọng tâm như trang giấy trắng, ngọn đuốc đỏ, lá vàng thu có màu sắc tươi sáng nổi bật trên nền tối. Sự tương phản sáng – tối này (theo phong cách tạo hình chiaroscuro) làm tăng kịch tính thị giác, giống như ánh sáng ký ức và lý tưởng đang xua tan bóng tối đau thương. Ánh sáng trong tranh dường như tỏa ra từ trang giấy và ngọn đuốc, lan dịu lên khuôn mặt người cựu binh, đồng thời hắt lên tượng đài trong xa xăm, tạo nên bầu không khí linh thiêng và xúc động.

Về kỹ thuật, có thể thấy họa sĩ đã kết hợp phương pháp hiện thực và biểu hiện một cách nhuần nhuyễn. Hình tượng người cựu binh được khắc họa tương đối chân thực, chi tiết (có thể thấy rõ nét khắc khổ trên gương mặt, nếp nhăn tuổi tác và trang phục bộ đội), giúp nhân vật hiện lên sống động như thật. Trong khi đó, các chi tiết như lá bay hay ánh sáng trang giấy lại được vẽ mềm mại, tạo cảm giác mơ hồ như trong ký ức hoặc giấc mơ. Việc lồng ghép ảnh tư liệu thật cho thấy sự táo bạo trong sáng tạo, khi trộn chất liệu hội họa truyền thống với yếu tố nhiếp ảnh để tăng tính xác thực lịch sử. Tổng thể kỹ thuật thể hiện sự dụng công: bút pháp tỉ mỉ ở những chỗ cần nhấn mạnh (nhân vật, hiện vật) kết hợp với mảng màu loang, chuyển sắc uyển chuyển ở phông nền để tạo chiều sâu không gian và thời gian. Hiệu ứng mờ ảo của những cảnh chiến trận lồng trong trang giấy có thể được thực hiện bằng cách pha loãng màu hoặc kỹ thuật vẽ lớp mỏng (glaze) để chúng ẩn hiện nhẹ nhàng, hòa quyện vào nền tranh.

Cảm xúc và thông điệp

Bức tranh khơi gợi nhiều cung bậc cảm xúc mạnh mẽ nơi người xem. Trước hết là niềm xót thương và đau buồn trước những mất mát quá lớn: có thể cảm nhận được nỗi đau trong ánh mắt trầm lặng của người cựu binh và trong bầu trời u ám phủ xuống di tích. Những hình ảnh chiến trận gợi lên sự kinh hoàng và bi tráng của chiến tranh, khiến người xem không khỏi nghẹn ngào trước sự hy sinh anh dũng của biết bao con người. Cùng với nỗi buồn là lòng biết ơn và kính trọng sâu sắc: đứng trước tượng đài và người lính già, người xem như muốn cúi đầu tri ân những anh hùng liệt sĩ đã ngã xuống vì Tổ quốc. Bức tranh cũng mang đến niềm tự hào và cảm phục trước tinh thần kiên cường: trong bi thương có hào hùng, hình ảnh người lính và tượng đài toát lên sự vững chãi, bất khuất. Sau cùng, tác phẩm gợi lên hy vọng nhẹ nhàng: màu xanh của cỏ cây và ánh sáng của đuốc sen cho thấy từ đau thương đã nảy mầm sự sống, hòa bình đã được hồi sinh. Đó là cảm xúc an ủi, như một lời nhắn rằng sự hy sinh không hề vô nghĩa mà đã đổi lấy tương lai tươi sáng.

Thông điệp mà tác phẩm truyền tải hết sức nhân văn và sâu sắc. Trước hết, đó là lời tưởng niệm: “Đừng quên những người đã ngã xuống.” Mỗi biểu tượng trong tranh đều nhắc nhở người xem về một phần của ký ức chiến tranh không thể lãng quên – từ người lính cụ thể đến tập thể anh hùng liệt sĩ vô danh. Bức tranh như một bản trường ca thị giác ca ngợi sự hy sinh cao cả vì độc lập tự do. Đồng thời, thông điệp của tranh còn là sự hòa giải và hy vọng: từ đau thương tột cùng, dân tộc ta đã vươn lên và cuộc sống mới đã hồi sinh, nhưng quá khứ sẽ luôn là nền tảng để nhắc nhở chúng ta trân trọng hòa bình. Tác phẩm gửi gắm niềm tin rằng những gì được tưởng nhớ sẽ không bao giờ mất đi; ký ức giữ cho linh hồn các liệt sĩ sống mãi, và từ ký ức đó, thế hệ hôm nay được tiếp thêm sức mạnh để xây dựng tương lai. Đó cũng là lời khẳng định tinh thần hậu chiến của Việt Nam: không hận thù, chỉ còn lại lòng biết ơn và khát vọng hòa bình.

Bối cảnh lịch sử và xã hội

Thành cổ Quảng Trị là một địa danh lịch sử gắn liền với sự kiện mùa hè đỏ lửa năm 1972 – cuộc chiến 81 ngày đêm đầy khốc liệt giữa Quân Giải phóng và quân đội Sài Gòn với sự yểm trợ của Mỹ. Trong cuộc chiến đấu bảo vệ Thành cổ, không thể đếm xuể bao nhiêu chiến sĩ cách mạng đã anh dũng hy sinh, “mỗi mét đất đều thấm đẫm máu của các anh”​; hàng vạn người con ưu tú đã hòa vào lòng đất mẹ để bảo vệ độc lập tự do của Tổ quốc. Sự kiện bi tráng này trở thành biểu tượng cho tinh thần quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh của dân tộc Việt Nam trong kháng chiến chống Mỹ. Chính vì vậy, sau hòa bình, Thành cổ Quảng Trị đã được tôn tạo và công nhận là di tích quốc gia đặc biệt, với đài tưởng niệm trung tâm như một biểu tượng chung của quốc gia để tưởng nhớ và tri ân các anh hùng liệt sĩ.

Bối cảnh xã hội sau chiến tranh đã chứng kiến sự nỗ lực hàn gắn và tri ân quá khứ. Đài tưởng niệm tại Thành cổ được xây dựng trong thập niên 1990 như một biểu tượng của lòng biết ơn, và hằng năm vào dịp tưởng niệm (như ngày Thương binh – Liệt sĩ 27/7), nơi đây đón nhận hàng vạn lượt người về thắp hương tưởng nhớ. Ký ức về Thành cổ Quảng Trị đã trở thành một phần không thể thiếu của ký ức dân tộc. Như một bài báo đã viết, “hàng triệu trái tim người Việt không thể nào quên đi quá khứ đau thương nhưng rất đỗi hào hùng ấy”​. Bức tranh đang phân tích chính là kết tinh của nỗ lực lưu giữ ký ức đó qua nghệ thuật. Nó đại diện cho dòng nghệ thuật ký ức và tri ân trong mỹ thuật Việt Nam đương đại – những tác phẩm được sáng tác để tưởng nhớ lịch sử, tôn vinh những hy sinh, đồng thời giáo dục thế hệ trẻ về giá trị của hòa bình. Trong thời hậu chiến, thay vì nuôi dưỡng hận thù, xã hội Việt Nam chú trọng việc ghi nhớ công ơn liệt sĩ và biến đau thương thành hành động tích cực. Bức tranh về Thành cổ Quảng Trị đã đóng góp vào thông điệp hậu chiến ấy, nhắc nhở mọi người rằng hòa bình hôm nay là món quà vô giá từ quá khứ đau thương, và trách nhiệm của chúng ta là giữ gìn ký ức cũng như phát huy những giá trị cao đẹp mà thế hệ cha anh để lại.

Kết luận

Bằng ngôn ngữ hội họa giàu biểu tượng, tác giả bức tranh Đài tưởng niệm Thành cổ Quảng Trị đã thành công trong việc tái hiện quá khứ bi tráng và truyền tải thông điệp nhân văn về sự hy sinh và niềm hy vọng. Tác phẩm không chỉ là một bức tranh tĩnh, mà tựa như một câu chuyện sống động kết nối người xem với lịch sử: người lính già, trang giấy ký ức, những chiếc lá rơi và ngọn đuốc sen tất cả cùng nhau cất lời về nỗi đau chiến tranh và giá trị thiêng liêng của hòa bình. Tổng thể bức tranh để lại ấn tượng sâu đậm và xúc động: nó nhắc nhở chúng ta luôn tưởng nhớ công ơn những anh hùng liệt sĩ, trân trọng những mất mát của quá khứ để từ đó biết gìn giữ nền hòa bình hiện tại. Thông điệp cốt lõi của tác phẩm là sự tri ân và khắc ghi: ký ức về Thành cổ Quảng Trị sẽ còn sáng mãi như ngọn lửa đuốc sen, soi đường cho các thế hệ mai sau về lòng yêu nước và tinh thần bất khuất.