MÙA QUẢ NGỌT 5

Bức tranh phong cảnh làng quê này khắc họa hai ngôi nhà tường vàng mái nâu, nằm sau một hàng rào đá xám, nổi bật trên nền trời màu xanh tối. Trên cao vươn lên những cành cây khẳng khiu trụi lá với vô số bông hoa đỏ rực. Toàn cảnh gợi nhớ khung cảnh một ngôi làng Bắc Bộ yên bình nhưng mang sắc thái huyền ảo. Dựa trên hình ảnh đó, ta có thể phân tích tác phẩm theo nhiều khía cạnh nghệ thuật sau đây.

Phong cách nghệ thuật

Trước hết, có thể nhận thấy bức tranh mang phong cách hiện thực kết hợp cách điệu. Các chi tiết chính (ngôi nhà, cây hoa, bờ rào đá) đều được vẽ khá rõ ràng, dễ nhận biết, thể hiện tinh thần hiện thực. Tuy nhiên, cách thể hiện chúng lại tối giản và có tính trang trí cao: hình khối ngôi nhà được giản lược, mảng màu phẳng; cây hoa gạo chủ yếu là những nét cành uốn lượn và chấm hoa đỏ, không đi sâu vào chi tiết tả thực. Nền trời xanh thẫm phi thực tế (không phải màu trời ban ngày thông thường) cũng cho thấy tính biểu cảm hơn là tả thực tuyệt đối. Điều này tạo cho tranh một nét dân dã hiện đại, phảng phất ảnh hưởng tranh sơn mài truyền thống (với gam màu trầm và bố cục mảng lớn) kết hợp cùng lối vẽ hiện đại. Thực tế, nhiều tác phẩm của các danh họa Việt Nam như Nguyễn Sáng cũng có xu hướng giản lược hình ảnh trên nền phẳng, ít màu nhằm nhấn mạnh không gian và ý nghĩa biểu tượng​. Bố cục và bút pháp khỏe khoắn, cô đọng của bức tranh này gợi liên tưởng đến phong cách tranh biểu hiện hoặc tượng trưng, nơi họa sĩ không sao chép y nguyên thực tế mà nhấn mạnh cảm xúc và biểu tượng qua hình ảnh quen thuộc.

Kỹ thuật thể hiện

Về kỹ thuật, có thể phán đoán tranh được vẽ bằng sơn dầu hoặc acrylic trên toan, vì bề mặt màu có độ phủ dày và hơi sần (đặc biệt ở mảng tường đá và nền trời). Chất liệu sơn dầu cho phép họa sĩ sử dụng những mảng màu đậm, hòa trộn uyển chuyển tạo nên sắc độ phong phú của nền trời tối. Bố cục tranh mang tính ngang pano: hàng rào đá chạy dài theo chiều ngang tiền cảnh tạo đường ranh giới chắc chắn. Trên nền đó, hai ngôi nhà được đặt lệch về hai bên, tạo thế cân bằng bất đối xứng – ngôi nhà bên phải lớn và gần hơn, ngôi nhà bên trái xa hơn, nhỏ hơn. Sự sắp xếp này dẫn mắt người xem vào khoảng không trung tâm nơi các nhánh cây vươn lên. Phối cảnh trong tranh khá nông và phẳng: các lớp cảnh không quá sâu, gợi cảm giác gần gũi, cô đọng như một bức phù điêu. Tỉ lệ hình khối được xử lý hài hòa – ngôi nhà, bờ rào và cây cối đều cân xứng, không có chi tiết thừa.

Ánh sáng và màu sắc của tác phẩm thể hiện nét độc đáo: mặc dù bầu trời rất tối như về đêm hoặc giông bão, nhưng những mảng tường nhà màu vàng vẫn sáng rõ, không chìm trong bóng tối. Dường như nguồn sáng khuếch tán nhẹ, không định hướng rõ, tạo nên độ tương phản mạnh giữa nền trời thẫm và hình khối phía trước. Sự tương phản màu sắc giữa xanh thẫm của bầu trời và vàng – đỏ của nhà cửa, hoa lá chính là điểm nhấn thị giác. Cặp màu tương phản xanh – đỏ (bổ túc trong bánh xe màu) khiến hoa gạo đỏ rực càng thêm nổi bật trên nền trời, thu hút ngay ánh nhìn. Đồng thời, gam vàng nâu của mái ngói và tường nhà hòa với xám đen của thân cây, bờ đá tạo nên bảng màu trầm ấm, cân bằng lại những mảng màu rực rỡ, giúp tổng thể không bị chói lọi. Bút pháp của họa sĩ có vẻ chắc chắn và dứt khoát: các nét viền quanh mái nhà, thân cây được vẽ đậm và rõ, gợi nhớ kỹ thuật viền đậm trong tranh của Bùi Xuân Phái​. Trong khi đó, cách điểm xuyết những chùm hoa nhỏ bằng nét chấm màu đỏ cam lại tạo cảm giác nhẹ nhàng, tự do, gợi không khí nên thơ hơn là tả thực chi li.

Biểu tượng và ý nghĩa

Bức tranh không chỉ dừng ở miêu tả cảnh vật, mà còn ẩn chứa nhiều biểu tượng văn hóa Việt. Trước hết, hình ảnh cây gạo đỏ (hoa gạo) trên nền trời u ám mang ý nghĩa rất sâu sắc. Cây hoa gạo trong văn hóa làng quê Bắc Bộ thường đứng ở đầu làng hoặc sân đình, gắn bó với ký ức tuổi thơ và đời sống dân dã. Hoa gạo nở rộ vào cuối xuân (tháng Ba), khi cây rụng hết lá, đỏ rực cả góc trời, tượng trưng cho vẻ đẹp mộc mạc bình dị của làng quê và báo hiệu mùa hè sắp đến​. Ông bà ta còn có câu “Thần cây đa, ma cây gạo” – cây gạo thường gắn với thần thoại, tâm linh dân gian, được cho là xua đuổi tà ma và đem lại bình yên cho dân làng​. Trong tranh, cây gạo trụi lá đầy hoa đỏ đứng sừng sững như chứng nhân của làng quê, biểu tượng cho sự trường tồn, sức sống mãnh liệt và hy vọng (dù bầu trời có tối tăm, hoa đỏ vẫn bừng sáng như ngọn lửa của niềm tin và hạnh phúc). Màu đỏ của hoa cũng có thể gợi liên tưởng đến sự ấm áp, đoàn tụ (theo một sự tích dân gian, hoa gạo là hóa thân của người vợ chung thủy đợi chồng, biểu tượng cho tình yêu son sắt​).

Hình ảnh mái nhà ngói vàng nâu thấp thoáng sau tường đá gợi nhớ đến kiến trúc nhà ở truyền thống. Màu vàng nâu ở đây có thể là màu tường đất hoặc tường quét vôi vàng đã bạc màu theo thời gian, mái lợp ngói nâu sậm. Mái ngói thâm nâu từ lâu là hình ảnh gắn liền với làng quê Bắc Bộ cổ kính, biểu tượng cho nếp sống ổn định, giản dị “nhà ngói cây đa” của người Việt xưa. Ngôi nhà trong tranh không cầu kỳ chi tiết nhưng toát lên vẻ vững chãi, ấm cúng, như một tổ ấm chở che con người trước không gian trời rộng lớn. Hai ngôi nhà kề nhau tượng trưng cho tình làng nghĩa xóm, sự quây quần của cộng đồng nông thôn.

Đặc biệt, hàng rào đá phía trước là chi tiết đáng chú ý. Ở nhiều vùng quê Việt, rào thường làm bằng tre hoặc gỗ; riêng hàng rào bằng đá xếp thường thấy ở các bản làng vùng núi cao (như Hà Giang, Cao Bằng) – nơi đá nhiều hơn gỗ. Sự xuất hiện của hàng rào đá gợi liên tưởng đến vùng cao nguyên đá hoặc trung du bán sơn địa, nơi đồng bào có tục dựng rào đá quanh nhà. Nó biểu trưng cho sự kiên cố và bảo vệ, ngăn cách không gian gia đình với bên ngoài nhưng cũng thật tự nhiên, mộc mạc. Hình ảnh bờ rào đá xù xì kết hợp với cây hoa gạo thân thuộc tạo nên sự giao thoa văn hóa: vừa có nét hùng vĩ hoang sơ miền núi, vừa có nét thanh bình quen thuộc miền xuôi. Có thể hoạ sĩ muốn nhấn mạnh tính thống nhất của quê hương Việt Nam, dù miền xuôi hay miền ngược, đều có những biểu tượng bình dị lưu giữ hồn dân tộc.

Tổng thể bố cục, với cây cao vươn lên từ góc trái, tán trải rộng sang phải, và hai nếp nhà thấp thoáng, tạo nên hình ảnh như một bức tranh phong cảnh tâm cảnh: tức là cảnh vật đồng thời nói lên tâm trạng. Bầu trời tối có thể biểu hiện cho nỗi niềm hoài cổ, man mác buồn của người nghệ sĩ về một làng quê xưa đang dần khuất bóng (trời tối tượng trưng cho quá khứ, ký ức). Nhưng những bông hoa đỏ thắp sáng và ngôi nhà vàng ấm áp lại là điểm sáng của hy vọng và ký ức đẹp, cho thấy dù thời gian trôi qua, vẻ đẹp và giá trị của quê hương vẫn luôn rực rỡ trong tâm tưởng.

Yếu tố thẩm mỹ và cảm xúc

Về thẩm mỹ, bức tranh gây ấn tượng mạnh bởi sự hài hòa giữa tĩnh và động, giữa trầm lắng và rực rỡ. Bố cục tĩnh tại với các ngôi nhà bất động, hàng rào chắc nịch tương phản với sự mềm mại uốn lượn của những cành cây vươn cao. Nhịp điệu thị giác được tạo nên từ sự lặp lại của hai mái nhà song song và các chùm hoa đỏ rải rác trên tán cây, tạo cảm giác nhịp nhàng, nhịp điệu như một bài thơ về làng quê. Không gian trong tranh vừa đóng (bị chặn bởi hàng rào đá ở tiền cảnh) lại vừa mở (bầu trời rộng ở hậu cảnh), gợi cảm giác an toàn nhưng không ngột ngạt, có chiều sâu nhưng vẫn gần gũi.

Màu sắc tranh trầm ấm và tương phản hài hòa. Sắc vàng nâu đất kết hợp với xám đen tạo nên tông màu đất mẹ quen thuộc, làm nền cho sắc đỏ hoa gạo thêm nổi bật. Người xem có thể cảm nhận sự ấm áp và bình yên tỏa ra từ gam màu ấm của ngôi nhà và hoa, trong khi bầu trời xanh thẫm lại mang đến chút u tịch, lắng đọng. Sự phối hợp này tạo nên cảm xúc hoài niệm: vừa thương nhớ, bâng khuâng, lại vừa có niềm vui lặng lẽ khi nhớ về quê hương. Bố cục chặt chẽ, màu sắc tiết chế nhưng điểm nhấn rõ ràng cho thấy tác giả có ý thức cao về sự hài hòa tổng thể. Không có chi tiết nào chỏi ra hay quá mờ nhạt – tất cả cùng hỗ trợ để tôn lên chủ đề trung tâm là vẻ đẹp giản dị mà xúc động của làng quê.

Về cảm xúc thị giác, bức tranh đem lại cho người xem một trải nghiệm thanh bình và sâu lắng. Thoạt nhìn, ta ấn tượng bởi vẻ đẹp dân dã và bình yên (nhà cửa nép dưới bóng cây quê), nhưng càng ngắm lâu, ta càng cảm nhận được một nỗi niềm man mác ẩn chứa – có lẽ vì khung cảnh vắng bóng con người, trời chiều bảng lảng, gợi cảm giác nhớ nhung. Chính sự giao thoa giữa niềm vui (hoa đỏ tươi tắn báo hiệu mùa mới) và nỗi buồn (khung cảnh tĩnh lặng, trời tối dần) khiến tác phẩm có chiều sâu cảm xúc, rung động lòng người xem. Người thưởng thức tranh có thể liên tưởng đến ký ức tuổi thơ bên gốc cây đầu làng, nhớ tiếng mẹ gọi về trong chiều, hay cảm thấy lòng lắng lại trước vẻ đẹp mộc mạc đang dần phai của quê hương.

So sánh với các tác phẩm phong cảnh làng quê khác

Trong dòng tranh phong cảnh Việt Nam, đề tài làng quê đã được nhiều hoạ sĩ thể hiện, mỗi người một phong cách riêng. So sánh bức tranh này với một số tác phẩm nổi bật khác sẽ thấy những điểm độc đáo riêng biệt:

• So sánh với tranh của Bùi Xuân Phái: Danh họa Bùi Xuân Phái tuy nổi tiếng với tranh phố cổ, nhưng ông cũng từng vẽ làng quê (ví dụ “Cảnh làng quê” năm 1956). Tranh của Phái thường mang tông màu nâu xám chủ đạo, với những mảng màu phẳng viền nét đậm và không khí trầm buồn hoài cổ​. Tác phẩm làng quê của ông thể hiện rất rõ “hồn cốt” xưa cũ, mái ngói rêu phong, đôi khi có dáng người hoặc bóng cây đa nghiêng nghiêng, tạo cảm giác thời gian ngưng đọng. So với tranh của Bùi Xuân Phái, bức tranh đang phân tích có bảng màu tương phản mạnh hơn (có sắc đỏ và xanh đậm nổi bật, trong khi Phái thường dùng màu trầm dịu mắt). Tuy vậy, cả hai đều chung một tinh thần hoài niệm: nếu “phố Phái” chất chứa nỗi buồn về phố xưa đổi thay, thì tranh làng quê này cũng man mác nhớ thương một làng quê tĩnh lặng. Về nét vẽ, tranh Phái phóng khoáng với nét bút giản lược, tranh này cũng có nét đơn giản hóa hình khối tương tự. Có thể nói, tác phẩm mang chút âm hưởng “Phái” ở chỗ mộc mạc mà thâm trầm, nhưng khác ở sự tương phản màu sắc rõ nét và điểm nhấn cây hoa đỏ rất rực rỡ hiếm thấy trong tranh Bùi Xuân Phái.
• So sánh với tranh của Nguyễn Sáng: Nguyễn Sáng, một danh họa hiện đại khác, thường không chuyên vẽ phong cảnh thuần túy mà hay lồng ghép hình tượng con người hoặc câu chuyện lịch sử. Tuy vậy, về ngôn ngữ tạo hình, tranh Nguyễn Sáng nổi bật với nét vẽ khỏe khoắn, bố cục lớn và tinh thần cách tân, nhiều tác phẩm của ông có màu sắc và đường nét gợi nhớ tranh dân gian truyền thống​. Bức tranh làng quê này, với các mảng màu phẳng và hình ảnh gần gũi (ngôi nhà, cây cối) trên bố cục đơn giản, thực ra có điểm tương đồng với tinh thần tranh Nguyễn Sáng: đều hướng đến sự cô đọng, khái quát cao, không sa vào tiểu tiết thừa. Tuy nhiên, nếu so với tranh của Nguyễn Sáng (vốn thường rất mạnh mẽ, thậm chí dữ dội về cảm xúc lịch sử, ví dụ như tranh “Giặc đốt làng”, “Kết nạp Đảng ở Điện Biên Phủ”…), thì tác phẩm này lại êm đềm, tĩnh lặng hơn nhiều. Nó không có nhân vật hay hành động, mà chỉ là cảnh vật, nên thiếu đi chất hoành tráng mà Nguyễn Sáng hay thể hiện. Về màu sắc, Nguyễn Sáng thường ưa tông đối lập mạnh (ông từng bổ sung nhiều màu vàng, xanh lục, đỏ trong sơn mài một cách táo bạo), tranh này cũng có đối lập màu nhưng trong phạm vi chủ đề phong cảnh nên nhẹ nhàng hơn. Nói chung, sự tương đồng chủ yếu là ở cách kết hợp truyền thống và hiện đại: tranh Nguyễn Sáng kết hợp nét phóng khoáng hiện đại với tinh thần dân gian Đông Hồ​, còn bức tranh làng quê này cũng kết hợp hình tượng dân gian (cây đa, mái ngói) với bút pháp hội họa mới mẻ.
• So sánh với dòng tranh phong cảnh miền núi: Trong hội họa Việt Nam, đề tài miền núi thường gắn với hình ảnh hoa đào, hoa mận nở vào mùa xuân bên những nếp nhà tường đất, khung cảnh núi non trùng điệp. Tiêu biểu có nhiều tranh sơn dầu và sơn mài vẽ mùa xuân vùng cao với sắc hồng trắng của hoa đào, hoa mận, và trang phục sặc sỡ của đồng bào dân tộc. Những tranh đó thường tràn đầy sức sống mùa xuân, gam màu tươi sáng và bố cục trải rộng thể hiện thiên nhiên hùng vĩ. So sánh với bức tranh làng quê đang phân tích, ta thấy sự khác biệt rõ rệt: thay vì khung cảnh sáng sủa, nhiều chi tiết (núi, người, cây cỏ) như tranh miền núi, thì tác phẩm này tối giản chỉ còn một vài yếu tố chính (nhà, cây, tường) trên nền phẳng lặng. Gam màu cũng trầm hơn, thiên về đơn sắc (chỉ điểm xuyết sắc đỏ) chứ không đa sắc rực rỡ như tranh xuân miền núi. Tuy vậy, có một điểm gặp gỡ: hình ảnh hàng rào đá và tường đất vàng có thể bắt gặp ở tranh miền núi (vì kiến trúc nhà trình tường của người vùng cao thường có tường đất vàng, rào đá, kèm hoa đào nở). Chỉ khác là ở đây hoa không phải đào mà là hoa gạo, và bầu trời thì u tịch chứ không phải trời xanh mùa xuân. Vì thế, tác phẩm này có thể xem như một biến tấu độc đáo: pha trộn chút không khí miền núi vào đề tài làng quê đồng bằng, tạo nên một cảnh sắc vừa lạ vừa quen.

Tóm lại, so với các tranh phong cảnh làng quê Việt Nam khác, bức tranh này nổi bật bởi sự tối giản trong bố cục, màu sắc tương phản táo bạo và biểu tượng hoa gạo đầy chất thơ. Nó không tả cảnh sinh hoạt hay lễ hội như nhiều tranh làng quê, cũng không rộn ràng sắc màu như tranh mùa xuân vùng cao, mà chọn cách thể hiện rất riêng: tĩnh lặng, cô đọng và nhấn mạnh vào tinh thần hoài niệm. Chính điều đó tạo nên giá trị thẩm mỹ khác biệt của tác phẩm – một bức tranh vừa giàu tính trang trí hiện đại, vừa thấm đẫm hồn cốt dân gian, khiến người xem rung động trước vẻ đẹp bình dị muôn thuở của quê hương.