Tranh Đông Hồ “Phù Đổng Thiên Vương Phá Giặc Ân” 

Bức tranh Đông Hồ đề tài Thánh Gióng (“Phù Đổng Thiên Vương phá giặc Ân”) được tái hiện bằng kỹ thuật sơn mài khắc, miêu tả cảnh người anh hùng cưỡi ngựa xung trận. Phiên bản sơn mài khắc với nền vàng rực rỡ cùng đường nét khắc tinh xảo đã làm nổi bật hình tượng chiến binh oai hùng, con chiến mã tung vó và quân giặc tan tác, tạo nên một không khí chiến thắng đầy hào khí.

Bối cảnh văn hóa – lịch sử của chủ đề tranh

Bức tranh tái hiện truyền thuyết Thánh Gióng, một trong “Tứ bất tử” trong tín ngưỡng dân gian Việt Nam​. Thánh Gióng (còn gọi Phù Đổng Thiên Vương) là cậu bé làng Gióng lớn nhanh như thổi khi đất nước bị xâm lăng, được nhà vua ban cho áo giáp sắt, roi sắt và ngựa sắt để xung trận đánh đuổi “giặc Ân” cứu nước​. Truyền thuyết kể rằng vị anh hùng trẻ tuổi đã đánh tan quân xâm lược, đến khi roi sắt gãy thì nhổ bụi tre làm vũ khí quật giặc, lập nên chiến công lẫy lừng​. Sau chiến thắng, Thánh Gióng cưỡi ngựa bay về trời, trở thành vị thánh bất tử, biểu tượng cho lòng yêu nước và sức mạnh phi thường của dân tộc​. Cốt truyện Phù Đổng Thiên Vương phá giặc Ân đã ăn sâu vào đời sống văn hóa Việt Nam, được truyền tụng qua nhiều thế hệ và được tưởng nhớ hằng năm qua lễ hội Phù Đổng (hội Gióng) ở Sóc Sơn và Gia Lâm. Lễ hội này có ý nghĩa to lớn, đã được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại năm 2010​. Chủ đề Thánh Gióng vì vậy không chỉ là một huyền thoại lịch sử mà còn mang giá trị biểu tượng cho tinh thần quật cường chống ngoại xâm trong văn hóa Việt.

Đặc điểm mỹ thuật dân gian trong tranh Đông Hồ

Tranh dân gian Đông Hồ là dòng tranh khắc gỗ truyền thống có từ làng Đông Hồ (Bắc Ninh), nổi tiếng vì phong cách tạo hình mộc mạc mà giàu biểu cảm. Bức “Thánh Gióng” này thể hiện rõ các đặc trưng mỹ thuật của tranh Đông Hồ về bố cục, màu sắc và tạo hình. Tranh được in bằng ván khắc gỗ trên giấy dó, sử dụng các gam màu tự nhiên từ đất, hoa lá… tạo nên tông màu tươi sáng, bền với thời gian​. Bảng màu giới hạn nhưng rực rỡ: màu đỏ của ngựa và các chi tiết thể hiện sức mạnh và nhiệt huyết, màu vàng của nền tranh gợi sự huy hoàng, cao quý, màu xanh lá trên y phục và cờ xung trận tượng trưng cho thiên nhiên và ý chí kiên cường, còn màu đen dùng làm nét viền đậm giúp tương phản, tôn các hình khối lên rõ nét​. Cách phối màu đơn giản mà hài hòa này là nét đặc trưng của mỹ thuật Đông Hồ, mang tính ước lệ cao và giàu tượng trưng.

Về bố cục, tranh Đông Hồ thường bố trí hình ảnh theo dải ngang hoặc dọc rõ ràng, nhân vật chính thường đặt ở trung tâm hoặc chiếm lĩnh không gian chính. Trong tác phẩm này, hình tượng Thánh Gióng cưỡi ngựa chiếm phần trung tâm, các yếu tố phụ như quân giặc, cờ xí, thành lũy được sắp xếp xung quanh, tạo thành một cảnh tượng sinh động mà vẫn dễ đọc, dễ hiểu – đặc điểm quan trọng của tranh dân gian nhằm truyền tải câu chuyện một cách trực quan. Không gian trong tranh mang tính phẳng, không viễn cận cầu kỳ; thay vào đó là lối điệu hình (stylization) quen thuộc: mây, núi được đơn giản hóa thành những mảng hình uốn lượn, nhân vật và vật được khắc họa theo lối chân phương với những đường viền đậm, dứt khoát. Nhờ vậy, toàn cảnh tranh hiện lên như một bức họa đậm chất trang trí nhưng lại kể chuyện một cách súc tích, cô đọng.

Một đặc điểm nữa của tranh Đông Hồ là thường lồng ghép chữ Hán hoặc chữ Nôm để chú giải hoặc đề tựa cho nội dung tranh. Trên bức “Phù Đổng Thiên Vương phá giặc Ân”, dòng chữ Hán cổ được khắc ở vị trí trang trọng phía trên cùng giúp người xem xưa nhận biết ngay chủ đề và ý nghĩa bức tranh. Việc đề chữ ngay trên tranh là dụng ý quen thuộc của dòng tranh dân gian này: tác giả dân gian muốn “phụ đề” lời nhắn gửi đạo lý hoặc phân biệt rõ nhân vật, giống như trong bức “Đám cưới chuột” đã viết chữ “miêu” (mèo) trên đầu mèo để không nhầm với hổ​. Sự kết hợp giữa hình ảnh và chữ nghĩa tạo nên giá trị thông tin và giáo dục rõ rệt cho tranh Đông Hồ, khiến mỗi tác phẩm vừa là tranh trang trí, vừa là một câu chuyện dân gian minh họa đầy ý nghĩa.

Kỹ thuật sơn mài khắc trong tác phẩm (so với tranh Đông Hồ truyền thống)

Trong phiên bản đặc biệt này, các nghệ nhân đã ứng dụng kỹ thuật sơn mài khắc để tái hiện tranh Đông Hồ “Thánh Gióng” trên chất liệu gỗ, thay vì in trên giấy dó như truyền thống. Sơn mài khắc là sự kết hợp độc đáo giữa nghệ thuật sơn mài truyền thống và kỹ thuật khắc chạm, tạo nên hiệu quả thị giác mới mẻ mà vẫn giữ hồn cốt tranh dân gian​. Thay vì dùng ván gỗ in màu lên giấy, nghệ nhân chế tác trực tiếp trên tấm vóc sơn mài: đầu tiên phủ nhiều lớp sơn màu lên mặt vóc, dùng thêm vỏ trứng, sơn son thếp vàng bạc để tạo màu sắc và hiệu ứng theo ý đồ​. Khi các lớp sơn khô, người thợ mài nhẵn rồi phát họa mẫu hình Thánh Gióng lên bề mặt. Tiếp đó, dùng dao sắc khắc chìm theo nét vẽ, tạo thành những đường rãnh sâu khoảng 1–2mm định hình các mảng hình của chiến mã, quân lính, cờ, tre, v.v.​canocxacu.com. Những mảng lớn như nền trời, lá cờ được khoét rộng, còn chi tiết nhỏ như nét mặt, lông ngựa thì khắc tỉ mỉ bằng mũi dao nhọn hoặc dụng cụ chuyên biệt (gọi là dao sủi) để đạt độ chính xác và mềm mại​canocxacu.com. Sau khi khắc xong, nghệ nhân đổ màu sơn khác vào các chỗ vừa khắc hoặc cẩn vỏ trai, vỏ trứng, vàng bạc vào tùy hiệu ứng mong muốn, rồi để sơn khô và tiến hành mài phẳng, đánh bóng hoàn thiện​canocxacu.com. Kết quả cuối cùng là một bức tranh sơn mài khắc với hình ảnh nổi lên trên bề mặt một cách sắc nét, màu sắc rực rỡ lung linh dưới lớp sơn trong suốt.

So với tranh Đông Hồ in trên giấy, phiên bản sơn mài khắc có nhiều ưu điểm về thị giác và độ bền. Trước hết, chất liệu sơn mài cho phép tạo nền màu vàng óng ánh và bề mặt tranh bóng mịn, tăng chiều sâu và sự sang trọng cho tác phẩm – điều mà giấy dó truyền thống chỉ đạt được phần nào nhờ phủ điệp lấp lánh. Sơn mài có độ bão hòa màu cao, nên các gam đỏ, xanh, vàng trong tranh trở nên thắm hơn, rực rỡ và bền vững với thời gian. Mặt khác, kỹ thuật khắc thủ công trong sơn mài giúp tái hiện chính xác những nét khắc của tranh Đông Hồ, tạo hiệu ứng đường viền nổi nhẹ, khiến bố cục có cảm giác chạm nổi đầy sinh động. Có thể nói, sơn mài khắc đã “hiện đại hóa” tranh Đông Hồ một cách khéo léo: giữ nguyên được tinh thần dân gian, bố cục, mảng màu của tranh cổ, đồng thời nâng tầm tác phẩm thành một đồ mỹ nghệ cao cấp có giá trị lâu dài. Sự kết hợp này đã mang lại kết quả bất ngờ, thú vị, thổi sức sống mới cho dòng tranh dân gian trong đời sống đương đại​.

Phân tích nội dung và ý nghĩa biểu tượng của bức tranh

Bức “Phù Đổng Thiên Vương phá giặc Ân” trong tranh Đông Hồ (dù trên giấy hay sơn mài) là một bản hùng ca bằng hình ảnh, mỗi chi tiết đều chứa đựng ý nghĩa tượng trưng sâu sắc. Nhân vật trung tâm – Thánh Gióng – hiện lên với tư thế hiên ngang, oai phong lẫm liệt, mình mặc chiến bào, tay giơ cao cây tre thay cho roi sắt đã gãy, gương mặt trẻ trung mà cương nghị. Hình ảnh người anh hùng cưỡi ngựa xung trận này là biểu tượng cho tinh thần chiến đấu quật cường của dân tộc Việt Nam, được coi là một trong những hình tượng tiêu biểu nhất về lòng yêu nước và ý chí bất khuất trong mỹ thuật dân gian​. Cánh tay cầm tre vung lên cao của Thánh Gióng vừa tạo đường chéo động lực mạnh mẽ trong bố cục, vừa thể hiện ý chí quyết thắng và sự dũng mãnh phi thường (cây tre – biểu tượng quen thuộc của làng quê – qua tay người anh hùng bỗng hóa vũ khí thần kỳ để diệt giặc ngoại xâm). Gióng không chỉ là một dũng sĩ mà còn là hóa thân của sức mạnh nhân dân: từ cậu bé lớn lên nhờ cơm gạo dân làng, vươn vai thành tráng sĩ cứu nước, hình tượng ấy gợi liên tưởng đến sự trỗi dậy của cả dân tộc khi Tổ quốc lâm nguy.

Hình tượng con ngựa sắt trong tranh cũng mang nhiều tầng nghĩa. Chú ngựa được khắc họa với dáng vó tung cao phi nước đại, hai chân trước vươn về phía trước đầy khí thế, đuôi ngựa tung bay – tất cả gợi nên cảm giác xung phong thần tốc, không gì cản nổi. Trong truyền thuyết, ngựa sắt của Thánh Gióng biết phun ra lửa thiêu đốt quân thù, chi tiết này khẳng định tính chất thần kỳ và sức mạnh siêu nhiên của người anh hùng được đất trời ủng hộ. Trên tranh, sắc đỏ thắm của ngựa nổi bật trên nền vàng cho thấy ngựa Gióng là linh vật mang sức mạnh và may mắn. Ngựa trong văn hóa phương Đông còn biểu trưng cho thành công chiến trận (“mã đáo thành công”), vì vậy hình ảnh ngựa Gióng xông pha cũng ngầm báo hiệu chiến thắng huy hoàng.

Các yếu tố phụ trợ khác xung quanh Thánh Gióng đều góp phần khắc họa sinh động bối cảnh chiến thắng: Lá cờ lớn tung bay phía sau lưng Gióng có màu xanh viền đỏ, vừa tạo thế cân bằng bố cục, vừa tượng trưng cho đại nghĩa chính thống mà Gióng đang phụng sự (màu cờ chính nghĩa nổi bật giữa nền vàng). Nhìn sang bên phải tranh, ta thấy hình ảnh một đoạn thành lũy với lá cờ nhỏ màu đỏ cắm trên đó – đó chính là thành trì của giặc đang bị công phá. Thành lũy được vẽ đơn giản bằng vài nét gấp khúc màu vàng nhưng đủ gợi lên khung cảnh chiến trường, nơi quân xâm lược cố thủ cũng không thoát khỏi thất bại. Phía trước thành lũy, đoàn quân giặc hiện lên trong tình cảnh hỗn loạn: những tên lính ngoại xâm mặc giáp trụ bị đánh ngã văng xuống đất, kẻ thì nằm dưới vó ngựa, kẻ bị quật ngã lăn tròn, vũ khí và bánh xe chiến xa vỡ vụn tung tóe dưới đất. Cách thể hiện này cho thấy sự thảm bại toàn diện của quân thù, tương phản hoàn toàn với hình ảnh tràn đầy sinh lực của Thánh Gióng. Dù đề tài là chiến trận, tranh dân gian Đông Hồ không đi vào chi tiết đẫm máu mà diễn tả cảnh bại trận một cách ước lệ và hàm ý: nét mặt quân giặc vừa kinh hãi vừa buồn cười, thân hình nhỏ bé so với nhân vật chính – điều này nhấn mạnh tính chất chính nghĩa thắng gian tà và đồng thời tạo chút hài hước hả hê của dân gian trước kẻ thù.

Tổng thể bức tranh, với nhịp điệu chuyển động mạnh mẽ từ phải sang trái (theo hướng ngựa phi) và các đường chéo của giáo mác, tre, cờ đan xen, đã tái hiện thành công cao trào của chiến công Thánh Gióng. Người xem có thể cảm nhận được khí thế hào hùng toát ra từ hình tượng vị anh hùng và đoàn quân chiến thắng. Mỗi chi tiết – từ cây tre ngụ ý sức mạnh bình dị mà quật khởi, lá cờ hàm ý chính nghĩa, cho đến thành lũy sụp đổ và giặc Ân thua chạy – đều góp phần tạo nên ngôn ngữ biểu tượng rõ ràng cho thông điệp: ca ngợi chiến công giữ nước, đề cao lòng yêu nước và tinh thần bất khuất của dân tộc. Chính sự kết hợp hài hòa giữa nội dung truyền thuyết và hình thức tạo hình dân gian mộc mạc đã làm nên sức cuốn hút trường tồn của tác phẩm này.

Vai trò của bức tranh trong văn hóa dân gian Việt Nam

Trong kho tàng tranh dân gian Đông Hồ, bên cạnh những đề tài đời sống thường ngày, cảnh sinh hoạt và ước vọng no đủ, thì đề tài lịch sử – anh hùng dân tộc như Thánh Gióng giữ một vị trí đặc biệt​. Những bức tranh như “Thánh Gióng” vừa là tác phẩm nghệ thuật trang trí, vừa là công cụ giáo dục truyền thống hiệu quả trong văn hóa dân gian. Từ xưa, tranh Đông Hồ thường được người dân mua về treo trong nhà mỗi dịp Tết đến xuân về​. Treo tranh Thánh Gióng trong nhà không chỉ làm đẹp không gian, mà còn ngầm nhắc nhở con cháu về một tấm gương yêu nước vĩ đại trong lịch sử. Bức tranh truyền tải thông điệp về lòng yêu nước, khơi dậy niềm tự hào dân tộc và ý thức trách nhiệm bảo vệ đất nước cho thế hệ trẻ​. Hình tượng người thanh niên làng Gióng đứng lên cứu nước là minh chứng cho ý chí kiên cường, cho sức mạnh đoàn kết và lòng trung thành với Tổ quốc – một bài học quý giá cho mọi thế hệ về sau​.

Không chỉ giáo dục, tranh Thánh Gióng còn có vai trò như một biểu tượng văn hóa giàu tính khích lệ. Mỗi khi ngắm nhìn bức tranh, người ta như được tiếp thêm cảm hứng từ tinh thần lạc quan, ý chí vững vàng và niềm tin vào chính nghĩa toát ra từ hình ảnh Thánh Gióng tung hoành nơi trận mạc​. Chính vì vậy, tranh thường được chọn trưng bày ở nơi trang trọng (phòng khách, phòng làm việc…) để truyền cảm hứng phấn đấu vươn lên, vượt qua thử thách cho gia chủ. Ngày nay, tranh Đông Hồ Thánh Gióng còn được coi trọng như một di sản văn hóa truyền thống cần được lưu giữ. Việc lưu truyền và tái hiện tranh trên chất liệu sơn mài hiện đại là cách để thế hệ hôm nay kết nối với di sản cha ông, giúp người trẻ hiểu hơn về lịch sử, trân trọng những giá trị truyền thống và có ý thức bảo tồn bản sắc dân tộc​. Năm 2013, nghề làm tranh Đông Hồ đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cấp Quốc gia, và Việt Nam cũng đã lập hồ sơ đệ trình UNESCO ghi danh vào danh sách di sản phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp​ – điều này cho thấy sự đánh giá cao của cộng đồng đối với dòng tranh dân gian quý báu. Bức tranh Thánh Gióng – với nội dung yêu nước sâu sắc – càng khẳng định vai trò của mình như một phương tiện truyền tải tinh thần dân tộc trong đời sống văn hóa Việt Nam: nó nuôi dưỡng lòng yêu nước, cổ vũ tinh thần quật cường và đóng góp vào việc gìn giữ, phát huy những giá trị mỹ thuật dân gian của dân tộc.

Giá trị nghệ thuật và văn hóa của bức tranh

Từ những phân tích trên có thể thấy, bức “Thánh Gióng” Đông Hồ trên chất liệu sơn mài khắc là một tác phẩm có giá trị vượt trội cả về nghệ thuật lẫn văn hóa. Về phương diện nghệ thuật, tác phẩm là sự giao thoa hài hòa giữa ngôn ngữ tạo hình dân gian và kỹ thuật chất liệu truyền thống của hội họa sơn mài. Tranh giữ được vẻ đẹp hồn nhiên, khoáng đạt của mỹ thuật Đông Hồ cổ truyền – thể hiện qua bố cục giản dị, hình tượng chân phương và màu sắc phóng khoáng – đồng thời tỏa sáng với chất liệu sơn mài cao cấp mang lại chiều sâu, độ bền và hiệu ứng thị giác mới lạ. Sự sáng tạo trong việc chuyển thể tranh dân gian sang sơn mài khắc cho thấy sức sống dẻo dai và khả năng thích ứng của nghệ thuật truyền thống trong dòng chảy hiện đại. Đây chính là minh chứng cho thấy nghệ thuật dân gian Việt Nam không hề tĩnh tại, mà luôn có thể làm mới mình, tiếp tục lan tỏa và chinh phục công chúng hôm nay​.

Về phương diện văn hóa, giá trị của bức tranh nằm ở chỗ nó kết tinh những lý tưởng và ký ức cộng đồng. Hình ảnh Thánh Gióng cứu nước đã trở thành biểu tượng bất hủ của lòng yêu nước, nên mỗi tác phẩm nghệ thuật về Gióng – đặc biệt qua ngôn ngữ bình dân gần gũi như tranh Đông Hồ – đều có sức mạnh gợi lên tình cảm dân tộc sâu sắc. Bức tranh vừa tái hiện một truyền thuyết lịch sử trọng đại, vừa chuyển tải các giá trị đạo đức (lòng yêu nước, tinh thần xả thân vì nghĩa lớn) một cách tự nhiên, thấm nhuần. Trong xã hội xưa, nó góp phần phổ biến câu chuyện anh hùng đến với tầng lớp bình dân ít chữ thông qua hình ảnh trực quan; còn trong xã hội nay, nó được trân trọng như một di sản văn hóa mà người Việt tự hào giới thiệu ra thế giới. Sự trường tồn của những tác phẩm như “Thánh Gióng” khẳng định sức sống bền bỉ của nghệ thuật dân gian Việt Nam – rằng dù trải qua biết bao biến động lịch sử, những giá trị thẩm mỹ và tinh thần trong tranh Đông Hồ vẫn không hề phai nhạt​. Ngược lại, chúng còn tiếp tục truyền lửa cho các thế hệ nghệ nhân và họa sĩ, là nguồn cảm hứng để sáng tạo nên những tác phẩm mới mang hồn xưa trong dáng vóc đương đại.

Tổng kết lại, bức tranh Đông Hồ “Phù Đổng Thiên Vương phá giặc Ân” trên chất liệu sơn mài khắc xứng đáng được xem là một kiệt tác nhỏ trong dòng tranh dân gian Việt Nam. Nó kết hợp thành công giá trị lịch sử, giá trị mỹ thuật và giá trị giáo dục: nội dung lịch sử hào hùng, hình thức nghệ thuật dân gian đặc sắc, kỹ thuật chế tác công phu, và ý nghĩa văn hóa sâu sắc. Tác phẩm không chỉ làm đẹp lòng người thưởng ngoạn bằng ngôn ngữ tạo hình mộc mạc mà tinh tế, mà còn khơi dậy trong lòng người xem niềm tự hào dân tộc và tình yêu đối với di sản ông cha. Chính vì thế, giá trị nghệ thuật và văn hóa của bức tranh là vô cùng to lớn – nó vừa là một tác phẩm mỹ thuật dân gian độc đáo, vừa là một biểu tượng tinh thần trường tồn cùng văn hóa Việt Nam.