QUÊ HƯƠNG 33

1. Bố cục và kỹ thuật thể hiện

Bức tranh sử dụng bố cục ghép mảng dạng modular, chia thành nhiều ô hình chữ nhật, mỗi ô là một cảnh sinh hoạt hoặc phong cảnh riêng biệt. Các mảnh ghép này gắn kết với nhau như những đoạn truyện tranh, tạo nên một tổng thể hài hòa dù mỗi phần có nội dung độc lập. Sự sắp xếp này gợi liên tưởng đến nghệ thuật mosaic hoặc tranh ghép mảnh, khi mỗi mảng hình học đóng vai trò như một mảnh ký ức trong bức tranh lớn về làng quê. Nhờ cách chia mảng, họa sĩ có thể đưa nhiều hình ảnh đặc trưng (nông dân, ruộng lúa, hoa sen, nhà tranh, v.v.) vào cùng một tác phẩm mà không làm bố cục bị rối.

Về kỹ thuật chất liệu, tranh được vẽ bằng sơn acrylic trên toan, cho phép thể hiện màu sắc tươi sáng, rực rỡ và rõ hình khối. Màu acrylic khô nhanh và lên màu tươi, giúp nghệ sĩ dễ dàng tạo các mảng màu phẳng, đậm nét​. Trong tranh này, các mảng màu ít hòa trộn chuyển độ tinh vi, thay vào đó là những mảng màu thuần chắc, tương phản rõ rệt. Đường viền quanh các hình thể được nhấn mạnh bằng nét vẽ đậm, viền nét màu tối hoặc đen để phân tách các mảng màu. Kỹ thuật viền đậm và màu phẳng gợi nhớ đến phong cách tranh kính hoặc tranh minh họa, tạo hiệu quả thị giác trang trí cao. Dù độ chuyển màu có hạn chế (ít loang màu hay đổ bóng phức tạp), bức tranh vẫn rất nổi bật nhờ sự tương phản mạnh và màu sắc tươi khỏe​.

Các chủ thể trong từng ô tranh được bố trí cân đối: ví dụ, ô có hình người nông dân thì phông nền là ruộng lúa trải rộng; ô có trẻ em thả diều thì bầu trời thoáng đãng. Nhờ vậy, từng ô đều có bố cục riêng hài hòa, đồng thời tổng thể các ô liên kết với nhau về tông màu và hướng chuyển động thị giác. Người xem có thể đưa mắt từ ô này sang ô khác một cách nhịp nhàng, không cảm thấy đứt gãy. Sự phối hợp nhịp điệu giữa các mảng hình chữ nhật – cái lớn, cái nhỏ, cái dọc, cái ngang – tạo nên một cấu trúc chung vững vàng và sinh động, tương tự nguyên tắc “nhịp điệu của các mảng” trong trang trí.

2. Phong cách nghệ thuật

Tác phẩm mang phong cách kết hợp giữa hiện đại và dân gian. Các hình tượng được đơn giản hóa, cách điệu cao, tập trung vào nét đặc trưng thay vì diễn tả chi tiết hiện thực. Điều này khiến tranh gần gũi với dòng nghệ thuật naïve (ngây thơ) và tranh đồ họa cổ động của Việt Nam. Ta thấy ở đây những hình ảnh và đường nét cô đọng, súc tích và giàu tính biểu tượng, tương tự đặc điểm tranh cổ động: “hình thức tranh thường đơn giản, màu sắc tươi khỏe, độ đậm nhạt tương phản”​. Quả thực, người nông dân được vẽ với vài nét cơ bản (nón lá, áo nâu, dáng cúi cấy lúa), em bé thả diều với đường nét ngây thơ, chiến sĩ cầm súng với tư thế hiên ngang giản lược – tất cả đều toát lên nội dung rõ ràng, dễ hiểu. Cách thể hiện này gợi nhớ đến tranh thiếu nhi hoặc tranh cổ động, nơi hình ảnh được tinh giản tối đa để truyền tải thông điệp nhanh, mạnh.

Song song đó, bố cục tổng hợp kiểu ghép mảng lại mang tính sáng tạo hiện đại. Thay vì vẽ một cảnh duy nhất, họa sĩ áp dụng lối đa cảnh phân mảng, gần với cảm hứng khối lập thể ở chỗ xâu chuỗi nhiều khía cạnh cuộc sống trong cùng một không gian nghệ thuật. Tuy nhiên, có thể gọi đây là “khối lập thể mềm” bởi tranh không bị phân mảng hình khối cứng nhắc, mà các ô hình chữ nhật được sắp xếp có tiết tấu uyển chuyển. Phong cách này cũng chịu ảnh hưởng từ nghệ thuật tranh tường và mosaic – nơi nhiều hình nhỏ hợp thành bức tranh lớn. Mỗi mảng màu tươi sáng được điểm xuyết thêm chi tiết mang sắc thái thời gian, tạo nên sự đan xen giữa cái mới mẻ và hoài cổ​. Điều này làm tranh vừa có tính trang trí hiện đại, vừa phảng phất nét dân gian mộc mạc.

Nhìn chung, ngôn ngữ hội họa của tác phẩm rất gần gũi, đơn giản mà khỏe khoắn, “đơn giản, mộc, khỏe khoắn, vững chãi” như lời nhận xét về nghệ thuật ngây thơ​. Nó gợi cảm giác hồn nhiên và tươi vui tương tự tranh trẻ em, nhưng đồng thời được tổ chức khéo léo và giàu trí tưởng tượng. Tác phẩm vượt khỏi sự ngây thơ thuần túy để trở thành một sáng tạo nghệ thuật độc đáo, kết hợp nhuần nhuyễn tính biểu tượng dân gian với bố cục hiện đại sáng tạo.

3. Biểu tượng và cảm xúc

Bức tranh tập hợp nhiều hình ảnh biểu tượng của làng quê Việt Nam, mỗi hình ảnh mang ý nghĩa văn hóa sâu sắc:

• Người nông dân đội nón lá: Hình ảnh người nông dân chân chất với chiếc nón lá quen thuộc – biểu tượng cho văn hóa lúa nước, gợi lên sự cần cù và bình dị của con người Việt Nam.
• Cánh đồng lúa chín vàng: Được vẽ trải dài, cánh đồng lúa vàng óng tượng trưng cho sự no ấm, trù phú và vẻ đẹp thanh bình của quê hương khi vào vụ mùa bội thu.
• Hoa sen: Những đóa sen hồng nở rộ trong đầm nước thể hiện sự tinh khiết, thanh cao; sen còn là quốc hoa, gắn liền với tâm hồn và tín ngưỡng dân tộc.
• Hoa chuối đỏ: Bông hoa chuối đỏ tươi vươn ra từ bụi chuối vườn nhà – hình ảnh mộc mạc đặc trưng nơi thôn quê, gợi nhớ vườn tược dân dã và sức sống nhiệt đới.
• Ngôi nhà tranh: Mái nhà tranh vách đất đơn sơ đại diện cho nếp sống giản dị, đầm ấm của người nông dân, biểu tượng của nền văn hóa làng xã truyền thống.
• Đàn gà, đàn vịt: Những chú gà, vịt quanh sân nhà làm tăng thêm không khí yên bình, quây quần của cuộc sống gia đình nông thôn.
• Trẻ em thả diều: Hình ảnh các em nhỏ tung tăng thả diều dưới bầu trời xanh thể hiện tuổi thơ hồn nhiên, tự do, gợi nhớ những buổi chiều quê đầy ắp tiếng cười.
• Người chiến sĩ và lá cờ đỏ sao vàng: Anh bộ đội cầm súng bên lá quốc kỳ Việt Nam tung bay biểu trưng cho lòng yêu nước, tinh thần bảo vệ quê hương và niềm tự hào dân tộc.
• Người phụ nữ với áo dài: Thiếu nữ dịu dàng trong tà áo dài truyền thống tôn vinh vẻ đẹp duyên dáng, đằm thắm của phụ nữ Việt, đồng thời khẳng định bản sắc văn hóa dân tộc.
• Chiếc thuyền trên sông: Con thuyền lướt trên dòng nước quê hương gợi cuộc sống gắn bó với sông nước, đồng thời biểu hiện sự giao thương xuôi ngược quen thuộc ở vùng nông thôn.

Tất cả những biểu tượng trên, đặt cạnh nhau trong bố cục ghép mảng, tạo nên một bức tranh tổng hòa về văn hóa và con người Việt Nam. Đây giống như một bộ sưu tập các mảnh ghép ký ức về quê hương: mỗi ô tranh là một kỷ niệm, một lát cắt của cuộc sống thôn dã. Sự đa dạng nhưng thống nhất của các mảng hình này khơi gợi mạnh mẽ tình yêu quê hương đất nước ở người xem. Quả thật, những hình ảnh thân thuộc như “cánh đồng lúa vàng rực rỡ, con đường ven sông, cổng làng hay những trẻ em vui chơi dưới bóng cây đa,… tất cả khơi gợi hình ảnh tuổi thơ yên bình và những kỷ niệm ngọt ngào trong cuộc sống”​. Người xem dễ dàng liên tưởng đến ký ức tuổi thơ của chính mình: con diều giấy chao liệng gợi nhớ những buổi chiều mục đồng thả diều, luỹ tre đầu làng và bến nước sân đình gợi ký ức về quê nhà nội ngoại. Bố cục ghép mảng làm cho tác phẩm tựa như một dòng hồi tưởng, dòng chảy ký ức miên man. Nhìn toàn cảnh, tranh toát lên cảm xúc tươi sáng, vui vẻ và ấm áp. Gam màu rực rỡ và cảnh sinh hoạt nhộn nhịp biểu thị niềm lạc quan, sự hân hoan ca ngợi cuộc sống bình dị nơi thôn dã. Đồng thời, sự hiện diện của cả dân, quân và quốc kỳ trong cùng một bức tranh gợi cảm giác về tinh thần đoàn kết: mọi người dân – từ em nhỏ tới người lính – đều chung tay góp phần làm nên bức tranh quê hương giàu đẹp.

Có một chút bồi hồi hoài niệm len lỏi khi ta nhận ra mỗi hình ảnh đều chở nặng truyền thống và ký ức. Đúng như trong tranh nghệ thuật ngây thơ, những mảng màu tươi mới đan xen chi tiết nhuốm màu thời gian đã “đẩy xúc cảm thời hoang sơ chưa vướng bụi trần trong mỗi người trở thành miên man nỗi nhớ”​. Nhưng trên hết, cảm xúc đọng lại là niềm tự hào và yêu mến quê hương đất nước, sự trân trọng những vẻ đẹp mộc mạc mà thiêng liêng của văn hóa dân tộc.

4. Liên hệ nghệ sĩ và bối cảnh sáng tác

Bức tranh này nằm trong xu hướng mỹ thuật đương đại Việt Nam đề cao chất liệu truyền thống kết hợp với ngôn ngữ tạo hình hiện đại. Nhiều họa sĩ Việt Nam đương thời cũng chọn đề tài làng quê, nhưng thể hiện bằng phong cách mới mẻ, sáng tạo. Chẳng hạn, Lê Thiết Cương – một họa sĩ nổi tiếng với phong cách tối giản – từng khẳng định ông “muốn đứng trên mảnh đất truyền thống để làm nghệ thuật hiện đại”​. Điều đó có nghĩa là lấy cảm hứng từ chất liệu văn hóa dân gian (cảnh làng, đồ gốm, chữ thư pháp cổ…) rồi trình bày chúng theo lối tạo hình tối giản, đương đại. Trong sáng tác của Lê Thiết Cương, những hình ảnh rất “nhà quê” như mái đình, con trâu, giếng làng, hạt gạo… được cô đọng thành những mảng khối và đường nét tối thiểu, tạo nên vẻ đẹp vừa hiện đại vừa thấm đẫm hồn quê. Ông tự nhận mình là “người nhà quê, yêu làng đến mức cực đoan” và luôn đau đáu trước sự mai một của văn hóa làng​. Tinh thần ấy cũng hiện diện trong bức tranh ghép mảng này: tình yêu sâu sắc với phong cảnh và con người thôn dã được thể hiện bằng bút pháp tạo hình hiện đại, táo bạo.

Tương tự, họa sĩ Đinh Trường Chinh – thuộc thế hệ họa sĩ Việt đương đại ở hải ngoại – cũng sáng tác nhiều tác phẩm gợi nhớ về phố xưa, quê cũ. Ông kết hợp các biểu tượng và hoài niệm dân tộc trong một ngôn ngữ hội họa phóng khoáng, đôi khi siêu thực và giàu triết lý. Tranh của Đinh Trường Chinh không trực tiếp vẽ làng quê như đề tài chính, nhưng ẩn chứa những tầng ý nghĩa về ký ức và thân phận con người Việt Nam. Sự đa tầng trong bố cục và ý tưởng của ông phần nào tương đồng với cách “ghép” nhiều hình ảnh trong cùng một tác phẩm để truyền tải thông điệp chung. Ở tác phẩm đang phân tích, ta cũng thấy bóng dáng của lối tư duy xâu chuỗi ký ức đó. Bức tranh như một thước phim tua nhanh qua các hình ảnh tiêu biểu, tương tự cách Đinh Trường Chinh dùng hội họa để phản ánh những mảng đời sống và ký ức rời rạc nhưng liên kết thành thông điệp thống nhất về quê hương.

Một cái tên tiêu biểu khác là Nguyễn Hữu Khoa (bút danh “họa sĩ Còm”), người chuyên vẽ về làng đào Nhật Tân và ký ức Hà Nội xưa bằng các chất liệu sơn dầu, bột màu và acrylic. Nguyễn Hữu Khoa đã tìm được tiếng nói riêng khi chọn hoa đào – loài hoa Tết truyền thống – làm trung tâm sáng tác. Anh vẽ hoa đào “bằng rung cảm nghệ thuật cùng ký ức tuổi thơ gắn liền với loài hoa mang biểu tượng mùa xuân”​. Đáng chú ý, anh cũng thể nghiệm chất liệu acrylic để sắc hồng hoa đào trong tranh được tươi tắn và rực rỡ hơn​. Điều này cho thấy cùng một mục tiêu gìn giữ và tôn vinh vẻ đẹp truyền thống, các họa sĩ đương đại sẵn sàng tìm đến kỹ thuật, chất liệu mới nhằm diễn đạt hiệu quả hơn. Tranh của Nguyễn Hữu Khoa tuy khác về bố cục (anh thường vẽ một chủ thể lớn thay vì nhiều mảng ghép nhỏ), nhưng cũng toát lên sự kết hợp giữa hoài niệm truyền thống và phong cách tạo hình mới. Bối cảnh mỹ thuật Việt Nam những năm gần đây chứng kiến sự trở về với đề tài văn hóa dân tộc trong một hình thức hiện đại hóa. Tác phẩm tranh ghép mảng về làng quê này chính là một ví dụ tiêu biểu cho trào lưu đó, nơi họa sĩ trẻ kế thừa tình yêu quê hương từ thế hệ trước, đồng thời biểu đạt nó bằng bút pháp mới lạ. Sự gắn kết truyền thống và hiện đại trong tranh đã tạo nên một tiếng nói mỹ thuật vừa gần gũi dân gian, vừa mới mẻ sáng tạo, góp phần lưu giữ hồn quê trong đời sống nghệ thuật đương đại.​